قسمت اول
گرمای آفتاب از شرق بر می خیزد و در غرب بسردی می گراید. از همینجاست که روغن شرقی «نفت»- منبع روشنایی و گرما وقتی به غرب می رسد حالتی سرد و غروب گونه بخود می گیرد و حتی سرچشمه دشمنی بین کشورها می شود.
ریشه «نفت» از واژه اوستایی «نپتا»ست. کلدانیان و اعراب آن را از زبان مادی گرفته و «نفتا» خواندند که ریشه آن، واژه یونانی «Naphtha» به‌معنی روغن شرقی است.
از نظر ترکیب شیمیایی، نفت مایعی است که عمدتاً از دو عنصر آلی هیدروژن و کربن تشکیل شده و دارای مقادیر کمتری از عناصر سنگین مانند نیتروژن، اکسیژن و گوگرد می‌باشد و به‌صورت طبیعی در زیر زمین و به‌صورت استثنایی در روی زمین یافت می‌شود.
اولین مرحله در رسیدن به «طلای سیاه» اکتشاف است که امروزه کشورهای مختلف در این زمینه با یکدیگر همکاری می کنند. ایران به عنوان کشوری نفت خیز از دیرباز «طعمه خوبی» برای کشورهای بزرگی مانند آمریکا و انگلیس و روسیه بوده است. دراین اواخر به دلیل تغییرات سیاسی در جهان، دو کشور بزرگ آمریکا و انگلیس از این رشته کنار رانده شدند و روسیه از امکان بهتری برای همکاری با ایران در رشته نفت و گاز برخوردار شده است.
در خصوص همکاری روسیه و ایران در خصوص سرمایه گذاری فدراسیون روسیه در زمینه اکتشافات زمین شناسی و رشته نفت ایران صحبتی با آقای امید شکری کله سر کارشناس انرژی- واشنگتن دی سی داشتیم.
— نفت و گاز در حال حاضر در سبد انرژی جهان حدود 54 درصد سهم دارند بر اساس بدبینانه ترین سناریو مجموع سهم نفت و گاز به 50 درصد در افق سال 2035 خواهد رسید به نظر می رسد هم ذخایر ایران و هم موقعیت جغرافیایی ایران به گونه ای است که هیچ کشوری بدون توجه به نفت و گاز و موقعیت ژئوپلیتیک انرژی ایران، با ایران تعامل نخواهد شد و بنابراین سیاست خارجی ایران ناگزیر با مسئله نفت گره خورده است. این ذخایر و موقعیت هم فرصت هایی برای ایران ایجاد می کند و هم تهدیدهایی را برای کشور دارد. تهدیدها را در مسائلی مانند توسعه طلبی قدرت های فرامنطقه ای و تمایل آنها برای تسلط بر این ذخایر می توان ملاحظه کرد. به حداقل رساندن تهدیدها و حداکثر استفاده از فرصت ها قطعا نیاز به تعامل فعال میان دو بخش انرژی و به خصوص نفت و سیاست خارجی خواهد داشت. در افق چشم انداز حجم عظیمی از سرمایه گذاری در صنایع نفت و گاز کشور باید صورت گیرد که تحق این هدف نیز بدون تعامل فعال این دو دستگاه بعید است به نحو شایسته ای اتفاق بیفتد. چشم انداز صنعت نفت در "سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404"به شرح ذیل تعریف شده است:
1. اولین تولیدکننده محصولات پتروشیمی در منطقه از لحاظ ارزش
2. دومین تولیدکننده نفت در اوپک
3. سومین تولیدکننده گاز در جهان
4. دارای جایگاه اول فناوری نفت و گاز در منطقه
با توجه به چشم انداز ترسیم شده در این سند، صنعت نفت کشور باید نقش راهبری خود را از طریق دنبال کردن سیاست های زیر، براساس ماموریت تعریف شده در قانون تاسیس وزارت نفت و نیز سیاست های کلی نظام در بخش انرژی بهبود بخشد.ایران بارها اعلام کرده که پس از برجام نیازمند سرمایه گذاری خارجی است ایران تا سال 2021 در بخش بالا دستی و پایین دستی خود به بیش از 200 میلیارد دلار سرمایه گذاری نیارمند است که بخش اعظم این سرمایه گذاری از منابع خارجی تامین خواهد شد پس از برجام ایران توانست با کنسرسیوم توتال و شرکت چنیی قراردادی برای توسعه فاز 11 پارس جنوبی به امضا رسانید هر چند ایران انتطار داشت سرمایه های زیادی را پس از برجام جذب کند اما به نظر می رسد مسله تحریمهای احتمالی دولت آمریکا شرکتهای مهم نفت و گاز جهان را برای سرمایه گذاری در بخش انرژی ایران با تردید روبرو ساحته است باید منتظر تصمیم کنگره آمریکا در این مورد بود صنایع نفت و گاز ایران در اثر تحریمها بر سر برنامه هسته ای ایران آسیب دیده است. بهره‌برداری از حوزه‌های نفت و گاز سه پیش‌شرط مهم دارد:
1- سرمایه‌گذاری کلان
2- دانش فنی
3- تکنولوژی بروز و کار آمد
ایران و روسیه حتی در دوران تحریم روابط خوبی را داشتند و شرکت های روس تا آن جایی که توانستند برخی از پروژه ها را حتی پیش از تحریم در بخش های زیربنایی بخش انرژی ایران نقش فعال را ایفا بکنند. در دوران تحریم بین ایران و روسیه یک قرارداد به نام «تهاتر نفت» منعقد شد. ارزش قرارداد 20 تهاتر نفتی میلیار دلاربود ایران طبق این قرارداد می بایست روزی 500 هزار بشکه نفت را به روسیه بدهد و طرف روس در ازای این 500 هزار بشکه نفت، کالاهای مورد نیاز ایران مانند کالاهای فنی و صنعتی را تحویل بدهد. اما نیاز به اجرای این قرارداد بعد از رفع تحریمات از بین رفت و قرارداد لغو گردید. شرکتهای روس با توجه به تجربه خوب و دانش کافی برای اکتشاف نفت و گاز در برخی مناطق می توانند نقش خوبی در بخش اکتشاف نفت و گاز ایران ایفا کنند پیش از تحریمها شرکتهای روس در برخی میادین نفتی ایران حضور داشتند که بدنبال تحریم آمریکا و اروپا میادین نفتی و گازی ایران را ترک کردند قراردادهای اولیه اخیر بین ایران و روسیه صفحه جدیدی در مناسبات اقتصادی و به تبع آن در تعمیق روابط سیاسی دو کشور خواهد گشود در صورت عملیاتی شدن این قراردادها ایران در غیاب تکتولوژی شرکتهای غربی از تکنولوژی شرکتهای روس بهره مند خواهد شد بر ظرفیت روزانه تولید نفت خویش خواهد افزود شرکتهای روس نیز بر دامنه فعالیت خود در خارومیانه خواهند افزود و از منابع ارزی ایران بهره مند خواهند شد افرایش ظریب بازیافت میادین نفتی و بهره بردای از میادین مشترک نقتی از اولویتهای ایران بوده و زمینه مناسبی برای شرکتهای خارجی و بویژه شرکتهای روس است باید منتظر ماند و دید که آیا این قراردادها نهایی شده وبه مرحله اجرا در خواهند آمد؟ آیا با تحریم احتمالی کنگره آمریکا این همکاریها تداوم خواهد یافت؟ با توجه به عدم اجرای قرارداد تهاتر نفتی بین ایران و روسیه امید می رود این قراردادها به سرنوشت قرارداد تهاتر نفتی دچار نشوند.
آقای محمد تقی اشرف سلطانی، دکترای تاریخ دانشگاه تهران، مقیم استراسبورگ فرانسه، مشاور در مطالعات تاریخ ایران ما را مهمان خاطرات خود از سال های گذشته کرد.
پرسش: شما در چه مقطعی به مبحث «طلای سیاه» علاقمند شدید؟
پاسخ: پدر بزرگم کارگر نفت بود و پدرم مدتی در آبادان در پالایشگاه نفت کار می کرد. از اینرو نام آبادان حتی حالا، ناخودآگاه واژههایی از قبیل نفت، پالایشگاه، انگلیسیها، منازل شرکتی،بوی «گیس» یعنی گاز متصاعد شده از پالایشگاه و خاطراتی به جا مانده از آن دوران در ذهنم زنده می کند.
یادم می آید خانه ای در آنجا بود که خانه اشرافی بود و بسیاری از خارجی ها به آنجا رفت و آمد می کردند. بعد ها از خلال اخبار فهمیدم که محلی برای مذاکرات و امضای قراردادهای مهم نفتی بوده است. انگلیسی ها زیاد به آنجا می آمدند. پدرم در تعریف های کاری خود همیشه می گفت انگلیسی ها هر جا که می روند سعی می کنند به همه چیز رنگ «انگلیسی » بدهند. حداقل برای خودشان. انگلیسیهای مقیم آبادان حتی تابوت برای خاکسپاری مردگان خود را از کشورشان به آنجا آورده بودند. اتوبوس مخصوص برای رفتن بچه های خانواده های انگلیسی به مدرسه هم بود. درست شبیه اتوبوس مدارسی که ما در اینجا داریم.
پدربزرگم کارگر بازنشسته شرکت نفت بود. او داستان های زیادی برای تعریف داشت که همیشه آغازی یکسان داشت: "اینگلیسیا که اومدن" و بعد داستانی که همیشه به نفت مربوط می شد برایم تعریف می کرد.
پرسش: کشف نفت چه تأثیری بر زندگی مردم آن دوران گذاشت؟
پاسخ: با کشف نفت در مسجدسلیمان و دیگر شهرهای خوزستان و احداث پالایشگاه آبادان، شهرهایی ایجاد شدند که همه چیز آنها متأثر از صنعت نفت و امکانات مدرنی بود که نفت با خود آورد و بر تمام جنبه‌های زندگی مردم آن ها سایه انداخت. مردم این شهرها در شرکت نفت استخدام می شدند و زندگی سابق خود را فراموش کرده و زندگی جدیدی را آغاز می‌کردند، در خانه‌های کارگری و کارمندی شرکت نفت ساکن می‌شدند، برای تفریح به سینما و باشگاه‌های شرکتی می رفتند. طوری شده بود که حتی حرف زدن آنها تغییر کرده بود و در خلال صحبت از واژه های زیاد انگلیسی استفاده می کردند، مثلا به بیمارستان شرکت نفت می‌گفتند "هاسپیتال"، به سرپیچ می‌گفتند "هولدر"، مهمان‌خانه را "گست هاوس" می‌نامیدند، به یخ زدن "فریج شدن" می‌گفتند، به خیابان می‌گفتند «لین» که تا آنجا که می دانم هنوز هم هستند کسانی که از این لغات در صحبت خود استفاده می کنند.
اما جنگ و مهاجرت و عدم توجه مناسب به اولین شهرهای نفتی، آن ها را فقط در خاطرات نسل گذشته زنده نگه داشته است.
پرسش: در باره رقابت روس و انگلیس در این رشته کمی تعریف کنید.
پاسخ: رقابت روس و انگلیس اگرچه باعث شد تا ایران به طور مستقیم مستعمره نشود، ولی در عین حال، باعث شد که ورود سرمایه خارجی به ایران با موانع روبرو شود. این دو قدرت استعماری، در کنار رقابت با یکدیگر، در جلوگیری از پیداشدن یک قدرت سوم در ایران همکاری چشمگیری داشتند. البته وقتی به سال‌های اول قرن بیستم می‌رسیم، روس و انگلیس در برخورد به ایران و کشورهای آسیای میانه براساس قرارداد 1907 فی مابین به «توافق» رسیدند و کل منطقه را به «مناطق تحت‌نفوذ» خود تقسیم کردند. تا قبل از آن تاریخ، اگر قرار بود سرمایه روسی در ایران به کار بیفتد، دولت انگلیس و نوکران ایرانی اش خرابکاری می‌کردند. و اگر قرار بود پروژه‌ای با سرمایه انگلیسی شروع شود، در سال 1872، دولت تزاری روسیه و نوکران ایرانی‌اش به عناوین مختلف، کارشکنی می‌کردند. و اگر هم، مستقل از این دو قدرت استعماری، نیرویی مستقل دست به کاری می‌زد (برای نمونه ایران عصر امیر کبیر)، آن وقت هر دو دولت روسیه و انگلیس و مجموعه نوکران ایرانی این دوقدرت، دست به کار می‌شدند. به سخن دیگر، مناسبات بین این دو قدرت در ایران قرن نوزدهم، ترکیبی از «رقابت و تفاهم» بود.
پرسش: اکتشاف نفت در ایران چگونه انجام شد؟
پاسخ: ویلیام ناکسی دارسی یک میلیونراسترالیایی ، نخستین فردی بود که با روشهای جدید و دستگاه های حفاری مکانیکی در ایران به اکتشاف نفت وحفر چاه پرداخت.او ابتدا گروهی فنی را به سرپرستی زمین شناسی به نام برلز استخدام و به ایران اعزام کرد. این گروه ، پس از بررسی های زمین شناسی ، گزارش رضایت بخشی داد. پس از دریافت این گزارش ،دارسی نماینده ای به نام ماریوت را در سال 1901 به دربار ایران فرستاد ماریوت امتیاز اکتشاف و استخراج نفت در تمام ایران ، بجز پنج ایالات شمالی را از مظفرالدین شاه گرفت.
پرسش: آیا درآمد نفت در آن زمان، نفت را به یکی از مواد مهم صادراتی مبدل کرد؟
پاسخ: نخیر، درآمد دولت ايران از اين بخش، چه در عصر قاجار و چه دوران پهلوی اول، در حدی نبود كه مهم‌ترين منبع درآمد دولت باشد. قرارداد جديدی بين ايران و انگلستان در سال 1933 منعقد شد كه با قرارداد زمان دارسی تفاوت چندانی نداشت.
فروش نفت ايران بر اساس قرارداد 1933 تا زمان ملی شدن صنعت نفت در سال 1950 ادامه داشت. پس از اين دوران تا پايان دولت دكتر مصدق در سال 1952 ، درآمد نفت ايران به دليل تحريم‌ها كاهش يافته بود. اما پانزده ماه پس از كودتای 28 مرداد، دوباره طرح واگذاری استخراج نفت ايران به خارجی‌ها مطرح گرديد و سرانجام پس از توافق بين ايران، انگلستان و آمريكا، استخراج نفت ايران به مدت 25 سال به كنسرسيوم بين‌المللی متشكل از شركت نفت بريتانيا، پنج شركت آمريكايی، شركت هلندی رويال داچ‌شل و شركت نفت فرانسه واگذار شد.
با آغاز فعالیت کنسرسیوم نهایتا در ایران دولت «رانتیر» شکل گرفت- دولتي كه بخش اعظم درآمد خود را از راه صدور يك يا چند ماده خام به مؤسسات يا كشورهای خارجی به دست می آورد که در زمان حاضر هم این وضع تغییر چندانی نکرده است.
