روز گذشته دو جنگنده آمریکایی اف-15 با پرواز بر فراز منطقه التنف در مرز عراق و سوریه برای هواپیمای مسافربری شرکت ماهان که از سوریه به سمت لبنان در حرکت بود، مزاحمت ایجاد کردند. در پی این حادثه خلبان هواپیما مجبور به فرود ناگهانی در ارتفاع بسیار پایین شد که در نتیجه آن تعدادی از سرنشینان زخمی شدند. دو مقام آمریکایی در گفت‌وگوی کوتاه با خبرگزای رویترز مدعی شدند که یک جنگنده آمریکایی از نوع اف-15 صرفا در حوزه دید هواپیمای مسافربری ایرانی قرار گرفت، ولی این رخداد در فاصله امن صورت گرفته است.
این رفتار آمریکایی ها واکنش های زیادی را در بین مقامات ایرانی به همراه داشت. محمد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی ایران اقدام جنگنده‌های آمریکایی را حرکت تروریستی نامید و از پیگیری حقوقی این اتفاق خبر داد. محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران نیز ضمن غیرقانونی خواندن حضور آمریکا در قلمرو کشور دیگری، این حرکت را ایجاد مزاحمت برای هواپیمای مسافربری برنامه ریزی شده و بخطر انداختن جان مسافران غیرنظامی بی گناه دانست و خواستار توقف این رفتار و قوانین غیرقانونی شد.
سخنگوی سنتکام گفت: پرواز هواپیمای آمریکایی در چارچوب عملیات بازرسی بصری با هدف اطمینان یافتن از امنیت پرسنل نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا در پایگاه التنف صورت گرفت. این جنگنده زمانی که تصمیم گرفت اطمینان حاصل کند که این هواپیمای مسافربری است در "فاصله ایمن بیش از 1000 متری هواپیما" قرار داشت. سخنگوی این سازمان افزود که جنگنده F-15 نیروی هوایی ایالات متحده هنگام رهگیری هواپیمای مسافربری ماهان ایر، قوانین بین المللی را نقض نکرده است و این عملیات بر اساس معیارهای بین‌المللی صورت گرفته است.
درباره ابعاد سیاسی این ماجرا با دکتر فواد ایزدی، کارشناس مسایل آمریکا، عضو هیئت علمی دانشکده مطالعات جهان (پیوسته) و دانشکده حقوق و علوم سیاسی (وابسته) دانشگاه تهران به گفتگو نشستیم.
آیا آنطور که آمریکایی ها اعلام کردند، اقدام جنگنده های آنها قانونی بوده است؟
این حرکت آمریکایی ها به چند دلیل غیرقانونی است. دلیل اول: حضور آمریکایی ها در سوریه غیرقانونی است، سوریه کشوری مستقل و عضو سازمان ملل است و بارها دولت سوریه به آمریکایی ها اعلام کرده است که نیروهای آمریکایی باید خاک سوریه را ترک کنند و نیروهای آمریکایی به صورت غیرقانونی سوریه را اشغال کرده اند، بدون مجوز سازمان ملل و بدون تایید دولت سوریه. پس حضور نیروهای آمریکایی چه در زمین و چه در هوای سوریه اصالتا غیر قانونی است. دلیل دوم: این کار برخلاف پروتکل های ترابری هوایی است. بر اساس کنوانسیون 1944 شیکاگو، آمریکایی ها کریدور هوایی شناخته شده را نقض کردند. هواپیمایی های مختلف دنیا از این کریدور استفاده می کنند. اینکه یک جنگنده در کریدور هواپیمای مسافربری حضور پیدا کند و به صورت خطرناکی به سمت یک هواپیمای مسافربری حرکت کند این خلاف قوانین بین المللی و پروتکل های موجود هوایی است. علاوه بر این ادعای آمریکایی ها هم مضحک است که هواپیمایی غیر قانونی خودشان را فرستادند که هواپیمای مسافربری ایرانی را چک کند و ببیند، ساده ترین و ابتدایی ترین رادارها کاملا مشخص می کند که هواپیما مسافربری یا نظامی است و اینکه آمریکایی ها ادعا کرده اند که ما باید می رفتیم و جنگنده خودمان را باید آنقدر نزدیک به این هواپیما می کردیم که این هواپیما را ببینیم، حرف بسیار مضحکی است. بنظر می رسد که این رفتار آمریکایی ها به دنبال همان فشار حداکثری سیاست دولت ترامپ تعریف می شود و نشان دهنده شکست آن سیاست ها است. زمانی که زورشان به چیزی نمی رسد و زن و بچه ای را داخل هواپیمایی مسافربری دچار صدمه می کنند. این نشان دهنده شکست سیاست حداکثری و نشانه افول آمریکا و خوی تروریستی است که در مقامات آمریکایی وجود دارد.
درباره ابعاد حقوقی این ماجرا با خانم مریم جلالوند پژوهشگر ارشد حقوق بین الملل در حوزه سیاست خارجی به گفتگو نشستیم.
اقدامات خلبانان جنگنده های آمریکایی چقدر قانونی بود، زیرا هواپیمای ایرانی طی مسیری کاملاً برنامه ریزی شده پرواز می کرد؟
این اقدام جنگنده های آمریکایی از نظر من یک بازی قدرت از طرف آمریکا در مقابل ایران تلقی می شود. این حرکت را می توانیم به عنوان یک هواپیماربایی مشهود در جامعه بین الملل و منطقه بنامیم که می تواند جرم سنگینی را علیه ایالات متحده در سازمان های بین المللی به دنبال داشته باشد. در ماده یک کنوانسیون توکیو آمده است که انجام هر عمل حتی اگر متضمن هیچ جرمی نباشد اما سلامت و امنیت هواپیما و سرنشینان هواپیما و محموله های هواپیما را به مخاطره بیاندازد، موجب اجرای مقررات این کنوانسیون می شود. تصاویری که از درون هواپیمای مسافربری منتشر شد نشان داد که برخی از مسافرین دچار آسیب شدند و حتی این احتمال وجود دارد که در آینده آسیب های روانی هم به دنبال داشته باشد بنابراین موجب اجرای مقررات این کنوانسیون خواهد شد. از این رو با توجه به بند ب کنوانسیون توکیو می توانیم در تعریف جرایم علیه امنیت پرواز تعریفی را ارائه دهیم. مقصود از جرائم در امنیت پرواز آن دسته از جرایمی هستند که باعث اختلال در پرواز هواپیماها در نهایت سلب اعتماد عمومی مسافران نسبت به مسافرت با آن وسیله نقلیه، تامین امنیت و بی خطری هواپیمای بین المللی و داخلی که اهمیت فوق العاده ای دارند و نیاز به یک سری اقدامات متعدد و هماهنگی های لازم هستند و از این رو به کار گیری دستگاههای الکترونیکی و بازرسی های بدنی موثر هستند. اما با همه این تعاریف، تامین امنیت پرواز تنها در بازرسی مسافران و هواپیما خلاصه نمی شود بلکه باید فرودگاههای مبدا و فرودگاههای مقصد و تاسیسات هواپیما، آشیانه های پرواز و باندهای فرودگاه به طور ویژه حفاظت شوند. همچنین وضع و اجرای مجازات های متناسب با جرایم علیه امنیت پرواز می تواند ضامن حفظ امنیت پرواز در طول مسیر در بسیاری از کشورها باشد.
آیا آمریکایی ها باید بابت خسارات روحی و جسمی مسافران غرامت دهند؟ آیا می توان آنها را به غرامت وا داشت؟
مسلما آمریکا باید بابت خسارت های روحی و روانی و جسمی که به مسافران این پرواز وارد شده است حتما باید غرامت پرداخت کند و ایران نیز می تواند از طریق مجامع بین المللی و سازمان ملل متحد و دیوان بین المللی دادگستری اقدام نماید و از ایالات متحده غرامت دریافت کند. اما همانطور که پیشتر هم اشاره کرده بودم، ایالات متحده در قبال جامعه بین الملل هیچ گونه تعهدی ندارد و جامعه بین الملل را به سخره گرفته است و این کشور به طور سرخود خیلی از قوانین حقوق بین المللی را خیلی راحت نقض می کند. بنابراین با توجه به مدارکی که ذکر کردیم آمریکا باید غرامت پرداخت کند. در بند الف کنوانسیون لاهه ذکر شده است که هر کسی در داخل هواپیمای در حال پرواز از طریق غیر قانونی یا توسل به زور و تهدید و یا هر نوع ارعاب دیگری هواپیما را تصرف و کنترل کند در واقع مبادرت به ارتکاب جرم کرده است. زمانی جرم تصرف غیر قانونی هواپیما محسوب می شود که هواپیما را در اختیار بگیرند یا به نحوی از اختیار مسئولین خارج شود و موجب تغییر مسیر یا مقصد هواپیما شود یا در نقطه ای غیر از مقصد هواپیما مجبور به فرود شود.
ایران اقداماتي متقابلی را در این پرونده مي توان عليه آمريكا انجام داد؟
این حرکت آمریکا یک بازی قدرت آمریکا است که در خاک و حریم هوایی یک کشور ثالث انجام گرفته است که خود این یک نقض آشکار حقوق بین الملل است. اینکه یک جنگنده ای در خاک کشور ثالثی، هواپیمای یک کشور دیگری که از مقصد ایران می خواهد وارد آن کشور شود حریم هوایی را نقض کرده است. این نشان می دهد که ایالات متحده آمریکا آشکارا قوانین بین المللی را نقض می کند، امنیت هوانوردی را نقض می کند و تخلف از اصل آزادی هواپیماهای غیر نظامی و همچنین پیمان های بین المللی، همه این ها زیر پا گذاشتن اصول بین الملل است. تمام توضیحاتی که ایالات متحده در مورد این حادثه تا به امروز ارائه کرده است، از نظر من فاقد ارزش حقوقی بین المللی هستند. چون کنوانسیون هایی که در این زمینه وجود دارند همه مشخص هستند و ایالات متحده این کنوانسیون ها را نقض کرده است بنابراین باید غرامت پرداخت کند. خساراتی که به روح و جسم و روان این مسافران وارد شده موجب مسئولیت بین المللی علیه ایالات متحده و قابلیت تعقیب حقوقی را در دیوان بین المللی دادگستری خواهد داشت و مسلما ایران و دستگاه دیپلماسی کشور پیگیر این موضوع خواهد بود.
