ایجاد منطقه آزاد تجاری در ایران در سال های ۱۳۶۷ و ۱۳۶۸ با پیشنهاد تئوری پردازان اقتصاد دولتی صورت گرفت.
در واقع تشکیل منطقه آزاد تجاری برای تشویق صادرات و جذب سرمایه گذاری های داخلی و خارجی است. چنین منطقه ای معمولا در بندر یا فرودگاه و یا منطقه ای محافظت شده انتخاب می شود تا کالاهای خارجی از طریق هوا، دریا و زمین بدون پرداخت حقوق گمرکی وارد و صادر شوند.
در حال حاضر در ایران هفت منطقه آزاد تجاری وجود دارد که شامل:
منطقه آزاد تجاری-اقتصادی قشم، منطقه آزاد تجاری-صنعتی کیش، منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس، منطقه آزاد تجاری-صنعتی ماکو، منطقه آزاد تجاری-صنعتی اروند، منطقه آزاد تجاری —صنعتی چابهار، منطقه آزاد تجاری-صنعتی انزلی.
از جمله مزایای مناطق آزاد این است که واردات کالا خارج از مقررات صادرات و واردات و امور گمرکی بوده و از مقررات صادرات و واردات کشور مستثنی است. این مناطق بهترین شرایط را به منظور ثبت شرکت برای اتباع خارجی و داخلی دارد.
گاهی که به صفحات روزنامه و شبکه های خبری سری می زنیم با تیترهای برجسته شده ای از مناطق آزاد ایران روبرو می شویم به طور مثال: « صادرات مناطق آزاد به یک میلیارد دلار رسید»، « خط آهن در منطقه آزاد ماکو ایجاد می شود»، «افزایش صادرات کالاهای غیر نفتی و تولیدی از مناطق آزاد» و غیره. حال این سوال پیش می آید آیا مناطق آزاد تجاری ایجاد شده در ایران برای جذب سرمایه گذاری خارجی مناسب است و سرمایه گذاران و تجار خارجی تا چه اندازه در این مناطق فعال بوده و از تسهیلات آن به نفع خود سود می برند.
موضوع مورد نظر ما سرمایه گذاران و شرکت های روس هستند به همین منظور به سراغ منطقه آزاد انزلی رفتیم، نزدیک ترین منطقه ی آزاد تجاری به روسیه که رابطه تجاری دیرینه ای از طریق دریای خزر بین دو کشور جاریست.
آقای علیرضا قاسم لی، مدیر عامل یکی از شرکت های کشتیرانی فعال در بندر انزلی در مصاحبه ای اختصاصی با اسپوتنیک در خصوص منطقه آزاد تجاری-صنعتی انزلی ومزیت های این منطقه توضیح می دهند:
« بهتر است در آغاز یک توضیح کلی در خصوص منطقه آزاد داشته باشیم. کلیات کار منطقه ی آزاد تجاری این است که مسیر واردات کالا به ایران و سپس صادرات آن به خارج از کشور را سهل می کند. در واقع در این منطقه شما معاف از مالیات و عوارض بندری هستید. ازجمله کارهای دیگری که در منطقه آزاد انجام می شود صدور گواهی مبدا، اجازه خرده فروشی است و همچنین سهم شرکت سرمایه گذار خارجی به صورت صد درصد است به طور مثال یک سرمایه گذار خارجی (روس یا هر کشور دیگر) می تواند در این منطقه ۱۰۰ درصد سرمایه گذاری یک عملیات را برعهده بگیرد. البته نباید مزیت های مانند جذب سرمایه خارجی، ایجاد فرصت های شغلی و تولید درآمد ارزی و رونق صادرات را نادیده گرفت که در واقع سود دو طرفه است. یعنی سرمایه گذار خارجی با صرف هزینه علاوه بر بدست آوردن سود خود باعث رونق منطقه می شود.»
می توانید در خصوص ویژگی های منطقه آزاد تجاری-صنعتی انزلی توضیح دهید؟
« در خصوص منطقه آزاد انزلی: از جمله تفاوت هایی که این منطقه با سایر مناطق آزاد تجاری ایران دارد این است که کمترین فاصله جغرافیایی را نسبت به پایتخت ایران دارد. همچنین ارتباط دهنده اصلی اروپا و آسیاست. در واقع پنج کشور حوزه خلیج فارس مستقیما از مرز دریایی با ایران تجارت می کنند.
منطقه آزاد تجاری انزلی تقریبا ۱۲ سال است که کار خود را شروع کرده ، اما به دلایل مختلف از لحاظ زیرساختی مانند سایر مناطق آزاد تجاری دیگر پیشرفت نداشته است. به طور مثال عدم داشتن فرودگاه. در عین حال ساخت شهرک های صنعتی در این منطقه باعث ایجاد فرصت هایی خوبی برای سرمایه گذاران خارجی شده است. از جمله مزیت های این منطقه معاف از مالیات تا ۱۵ سال است که برای ۲۰ سال هم تمدید می شود. همچنین پروسه گرفتن ویزای کار به سهولت در این منطقه صورت می گیرد.
شرایط کار در منطقه آزاد انزلی به دو صورت است اینکه تاجر روس خودش مستقیما به این منطقه بیاید، شرکت تاسیس کرده و برای کالای خود بازاریابی کند، کالا را از روسیه وارد کرده و بازار هدفش را تعیین نموده و آنرا بفروشد که تعدادشان بسیار کم است. اما به جرات می توان گفت ، ۹۰ درصد کسانی که از امتیازات منطقه آزاد استفاده می کنند ایرانیان هستند و در واقع کالاها را از شرکت روسی در روسیه خریداری می کنند. یعنی طرف روس با طرف ایرانی قرارداد بسته و کالا را در روسیه می فروشد.»
چه کالاهایی از روسیه به این منطقه وارد می شوند؟
«بیشترین کالایی که از روسیه به این طریق وارد منطقه آزاد می شود تخته و چوب است. که در روسیه با تاجران ایرانی معامله شده و به بندر انزلی وارد می شود. کالای دیگر آهن آلات است که به کارخانه جات بزرگی در اصفهان، تبریزو شیراز می رود. و البته آنها نمی توانند بارهای خود را در منطقه ی آزاد انزلی ترخیص کنند. چون ترخیص کالا در منطقه آزاد دو حالت دارد یا اینکه باید کالا در خود منطقه ی آزاد به فروش برسد به طور مثال کارخانه ی تهیه ماشین آلات در خود انزلی تاسیس می شود ، کالا را از روسیه وارد کرده و در همین منطقه مورد استفاده قرار می گیرد و درواقع معاف از مالیات هستند. اما کارخانه جات بزرگ در اصفهان و شیراز نمی توانند از این امکانات بهره بگیرند. روش دوم صادرات کالاست که در این زمینه هم شرکت های روسی فعالیت چندانی ندارند.»
علت عدم فعالیت و یا بهتر بگوییم فعالیت کم شرکت های روسی در مناطق آزاد ایران را از الکساندر میخایلویچ شاروف رئیس شرکت «روس ایران اکسپو» و «خیمترانس» و معاون ریاست دپارتمان تجاری ایران در سازمان همکاری شانگهای جویا شدیم:
«تجار روس اطلاعاتی در زمینه ی مناطق آزاد تجاری ایران شامل انزلی، ارس و کیش و غیره دارند، اما یک جریان عظیم از سمت تجار روس به این مناطق جاری نشد، چرا؟ به طور مثال در انزلی تقریبا ۱۰ شرکت روسی هستند و خیلی از آنها صاحبان چینی و هندی دارند. در ارس حدود ۵ شرکت روس و در کیش می دانم که بیشتر از ده شرکت بودند اما هیچ کدام از آنها فعال نیستند. این عدم فعالیت چه دلیلی دارد؟ دلیلش این است که این مناطق مزایای اقتصادی زیادی نسبت به سایر شهر ها و به ویژه تهران وجود ندارند. به طور مثال قیمت ثبت گران تر از شهر های دیگر ایران است، مالیات ممکن است کمتر باشد اما در شرایطی که کالا به مقصد بعدی صادر شود. می دانیم که شرکت های روسی به تولید کالا در کشورهای دیگر علاقه ای نشان نمی دهند از آنجا که بهای تولید کالا در روسیه پایین است. صادرات مستقیم کالا از روسیه به ارمنستان، کردستان و افغانستان از فرستادن کالا به انزلی و از آنجا به کشورهای دیگر مقرون به صرفه تر است.
کیش یک جزیره ی تفریحی و استراحت گاه است و در عین حال که مزیت رژیم بدون ویزا در آن وجود دارد اما با این وجود محدودیت هایی هم هست که مانعی در راه توسعه و بسط شرکت های خارجی ست به طور مثال برای ثبت شرکت باید مراحلی چون اثر انگشت و شناسایی عنبیه چشم را انجام داد که درهیچ جایی وجود ندارد.
به طور کلی می توان گفت که تجار روس در مناطق آزاد تجاری ایران فعال نبوده و درواقع برای آنکه بتوان کالا را در خود ایران عرضه کرد باید هزینه گمرکی آن پرداخت شود. در حال حاضرهم قوانین گمرکی در ایران سخت گیرانه تر می شود و طبیعتا هزینه های گمرکی را در مناطق آزاد کاهش خواهند داد اما این مسئله بیشتر به شرکت های ترکی، عربی و ارمنی مربوط است و شرکت های روسی فعلا در آن سهمی ندارند. »
