از اینجا شروع می کنیم. از آخرین اختلافی که میان ایران و تاجیکستان در همین هفته های اخیر بروز کرده است و کم کم سری به تاریخ روابط دو کشور خواهیم زد.
فیلم مستندی در کانال تلویزیونی تاجیکستان به نمایش در آمد که در آن نقل می شود: قتل سیاستمداران، دانشمندان و روزنامه نگاران تاجیک در سال ۹۰ میلادی با حمایت مالی ایران و براساس دستورات مستقیم عبدالحلیم نظر زاده ، معاون سابق وزیر دفاع تاجیکستان صورت گرفته است.
سفارت ایران در دوشنبه بلافاصله اتهامات مطرح شده از تلویزیون این کشور را تکذیب کرد. در متن بیانیه سفارت جمهوری اسلامی ایران آمده است: «تردیدی نیست که تهیه کنندگان این فیلم موفق به تخریب پیوند های فرهنگی، تمدنی و دوستی تاریخی دو ملت ایران و تاجیکستان نخواهند شد.»
کمی بعدتر یک کارشناس سیاسی روس در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری فارس نوشت که فیلم جنجانی اخیر با درخواست عربستان سعودی و به منظور افزایش تنش بین ایران و تاجیکستان بوده است.
کمی عقب تر برویم ، تاجیکستان در ماه ژوئن دو مرکز فرهنگی علمی ایران را در این کشور تعطیل کرد. بهرام امیر احمدیان ، کارشناس ایرانی در مسائل آسیای میانه و قفقاز بیان داشت که « تنش در روابط دوشنبه و تهران دلایل متعدد دارد و یکی از این علت ها تلاش های عربستان است. عربستان فعالیت های زیادی را در این کشور شروع کرده است و به نظر می رسد سلفی گری و وهابیت می تواند رشد بسیاری در این کشور داشته باشد و خطر رشد آن در بین مردم فارسی زبان متصوراست. »
اگر همین طور عقب تر برویم ، می توانیم نمونه های دیگری از این اختلافات را ببینیم. اختلافاتی که با توجه به پیشنیه تاریخی، فرهنگی و قومیتی بین دو کشور ایران و تاجیکستان بعید به نظر می رسند.
در گفتگو با کارشناسان ایرانی و روس به بررسی این مسئله از جنبه های گوناگون پرداختیم.
الکساندر میخایلویچ شاروف، رئیس شرکت «روس ایران اکسپو» و «خیمترانس» ، و معاون ریاست دپارتمان تجاری ایران در سازمان همکاری شانگهای، اختلافات در روابط ایران و تاجیکستان را بسیار ناچیز می دانند و می گویند:
« در خصوص اینکه تاجیکستان به یکباره و ناگهانی تصمیم گرفت که با ایران وارد اختلاف شود تنها یک شانتاژ تجاری بوده برای آنکه اقتصاد بسیار کوچکی دارد و این مسئله حتی در خبرها هم انعکاس آنچنانی پیدا نکرد و من فکر می کنم که آنها می خواهند از چین ، روسیه یا ایران توجهاتی را به سمت خود معطوف دارند و این مسئله بر پایه یک توافق حل و فصل خواهد شد.
ضمنا تاجیکستان تحت تاثیر شدید روسیه است ، چه بسا به خاطر تهدیداتی که از جانب گروه های تروریستی در این کشور وجود دارد، از حمایت نظامیان روسیه بهره می گیرد و از آنجا که روسیه حامی ایران در ورود به سازمان همکاری شانگهای است ، مسئله ی اختلاف بین دو کشور ایران و تاجیکستان تاثیری بر آن نخواهد شد. »
آقای فرزاد رمضانی بونش، کارشناس مستقل و تحلیل گر مسائل بین المللی و منطقه ای در گفتگو با اسپوتنیک به سوالات ما در این زمینه پاسخ دادند:
« اگر بخواهیم نگاهی به تاریخچه روابط ایران و تاجیکستان داشته باشیم با توجه به پیوندهای گوناگون زبانی، فرهنگی و تاریخی و همچنین دینی این دو کشور، به نظر بسیاری از تحلیلگران و کارشناسان دو دولت در چارچوب یک ملت محسوب می شوند. به عبارت دیگر تاجیکستان در دوره های بسیاری در چارچوب ایران فرهنگی بوده و از لحاظ نژادی، دینی و فرهنگی تفاوت های بسیار جزئی با ایران دارد. اگر به گذشته نگاه کنیم می بینیم، ایران اولین کشوری بود که استقلال تاجیکستان را به رسمیت شناخت و نقش مهمی را بعد از استقلال این کشور و همچنین در فرایند تامین صلح و ثبات بعد از جنگ های داخلی تاجیکستان ایفا کرد. بعد از آن روابط دو کشور وارد مرحله خوبی شد و رو به گسترش بود. اما در دو سال گذشته بنا به دلایل اقتصادی، سیاسی و همچنین نوع نگاه دو طرف چالش های روز افزونی در روابط دو کشور ایجاد شد.»
اختلافات از کجا شروع شد؟
«اگر بخواهیم نقطه ی عطفی را در آغاز مرحله ی نوینی از اختلاف در روابط دو کشور قرار دهیم، حضور رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان در تهران بود که به طور همزمان نوع نگاه مقامات تاجیکستان را به رویکرد سیاست خارجی ایران جلب کرد. به عبارت دیگر مقامات تاجیکستان به این مسئله توجه کردند که ایران تلاش می کند از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان حمایت کند. در صورتی که ایران می خواست نقش میانجی گرانه ای را ایفا نماید و حل چالش بین دو طرف مد نظر بود. در واقع بعد از این مسئله مقامات تاجیکستان کم کم از دامنه ی همکاری خود با ایران در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی، امنیتی و ژئوپلیتیکی کاستند و در وضعیت کنونی روابط ایران و تاجیکستان در بدترین دوره های خود نسبت به گذشته به سر می برد. در حوزه اقتصادی اختلافات مالی که در گذشته برسر سرمایه گذاری های ایران در تاجیکستان وجود داشت و همچنین مسئله آقای بابک زنجانی و حضور وی در تاجیکستان و مناقشات در این زمینه هرچند به نظر می رسد که تاحدی حل شده است اما بر روابط دو کشور سایه انداخته است.
در بعد دیگر به نظر می رسد برخی در تاجیکستان معتقدند که حضور نهادهای مذهبی و فرهنگی ایران در این کشور به نوعی موانعی را در نوع سیاست گذاری دولت تاجیکستان ایجاد می کند و با اعمال فشار باعث کاهش و یا حتی اتمام فعالیت های برخی نهادهای ایرانی شده اند. در حالی که از منظر تهران، هیچ گاه چنین دیدی نسبت به تاجیکستان وجود نداشته ودولت ایران همواره به دنبال تحکیم و تثبیت روابط با این کشور بوده است. به نظر می رسد که رهبران و سران تاجیک تحت تاثیر برخی متغیرهای داخلی، سیاسی و امنیتی و همچنین نوع نگاه سایر بازیگران منطقه تلاش کردند که اندک اندک از حجم روابط خود در ابعاد گوناگون با ایران بکاهند و بازیگران دیگری مانند عربستان سعودی را وارد سیاست خارجی خود کرده و بخشی از پتانسیلی را که به ایران اختصاص می دادند به سعودی ها بدهند. البته عربستان سعودی هم در چند سال گذشته کوشش کرده است تا با افزایش حضور اقتصادی و فرهنگی در تاجیکستان نیازهای مالی این کشور و همچنین روند مالی مورد نیاز تاجیک ها در سرمایه گذاری را برطرف نماید و عملا به گونه ای مستقیم و غیر مستقیم فشارهایی را بر مقامات تاجیکستان اعمال کند.»
آیا این اختلافات بر روند ورود ایران به سازمان همکاری شانگهای تاثیر خواهد داشت؟
«به نظر می رسد که هرچند تاجیکستان یک کشور صاحب رای در سازمان همکاری های شانگهای است اما چین و روسیه به عنوان دو وزنه ی اصلی و مهم این سازمان، اگر به گونه ای صد درصدی حامی حضور ایران در سازمان شانگهای باشند، می توانند اهرم ها و ابزارهایی برای تغییر نظر تاجیکستان در خصوص ورود ایران استفاده نمایند. هرچند در چند سال گذشته از مخالفت های تاجیکستان در این باره بسیار شنیده ایم اما باید بدانیم که در گذشته این کشور یکی از حامیان اصلی ایران به سازمان همکاری های شانگهای بود. پس درصورت رایزنی های مقامات وزارت خارجه ایران ، پکن و روسیه با وزارت خارجه تاجیکستان برخی از اختلاف نظرها در این زمینه و نگاه های منفی نسبت به تهران را برطرف کرده و نظر تاجیکستان را برای ورود به سازمان همکاری های شانگهای جلب نمایند.»
