مبارزه کردهای عراق برای استقلال تاریخچه ای 100 ساله دارد، آنها در مناطق بسیار سوق الجیشی در عراق سکونت دارند که بسیاری گروها ها و کشورها از دیرباز بر آن چشم داشته اند. در این مقاله مسئله استقلال مناطق کردستان عراق از دیدگاه دو تحلیلگر ایرانی مورد بررسی قرار گرفته است.
اردشیر پشنگ، پژوهشگر مسائل خاورمیانه و کردها در پاسخ به سوال خبرنگار اسپوتنیک در خصوص "رفراندوم 25 سپتامبر جهت استقلال مناطق کرد نشین عراق" و "دیدگاه ایران" در این خصوص چنین پاسخ می دهد:
حیدر العبادی پیش بینی کرده است که جواب رفراندوم مردم کرد عراق از الان مشخص است، بدان معنا که مردم کرد عراق رای به خروج از چارچوب سرزمین عراق خواهند داد. اما این به معنای استقلال فوری و کامل این مناطق نیست.
رهبران کرد عراقی من جمله مسعود بارزانی که حامی اصلی طرح رفراندوم است، اعلام نموده که پس از اینکه نتیجه رفراندوم مشخص شد، آنها شروع به مذاکره در خصوص چگونگی جدایی و درخواست مردم کرد عراق خواهند نمود.
اما مسئله دیگر در خصوص اینکه آیا مردم سنجار و دولت مرکزی عراق موافق برگزاری رفراندوم در برخی مناطق کشور نیستند، این خیلی قابل اثبات نیست. قرار است در 25 سپتامبر با برگزاری این رفراندوم به نوعی بخشی از قانون اساسی عراق عملی گردد. زیرا طبق ماده 140 قانون اساسی عراق، این کشور می بایست در سال 2007 موظف به حل این مسئله بوده است، تا تکلیف مناطقی که کردهای عراق مدعی آن را دارند، سرنوشت آنها را مشخص نماید.
دولت عراق بعد از سپری شدن 10 سال هنوز این ماده را عملیاتی نکرده است. اما هنوز نتیجه رای نهایی رفراندوم مشخص نشده است. اما اگر ما به روندی که در سه دوره انتخاباتی پارلمان عراق در سالهای 2005، 2010 و 2014 استناد کنیم و یا به انتخابات شوراهای این منطقه مراجعه کنیم، در می یابیم که بخشی از این آرای مناطق مورد مناقشه، اکثر رای ها به سبد کردها ریخته شده است. در استان صلاح الدین و بسیاری استان های دیگر این منطقه، چنین شرایطی حاکم است. در استان کرکوک، و بخش عمده ای از این استان و خود شهر کرکوک به طور نسبتا" کامل، اغلب آرا در دست کردها بوده است. در شورای شهر کرکوک حدود 63 درصد منتخبین کردها هستند. در استان نینوا در مناطقی مثل شنگال ما شاهد این هستیم که کردها رای اکثریت را داشته اند. پیش بینی می شود به احتمال زیاد در رفراندوم سپتامبر، رای این مناطق مذکور به نفع کردها خواهد بود.
بخش دیگر در خصوص دیدگاه ایران: کشور ایران به طور موکد و روشن اعلام کرده است که حامی حفظ تمامیت ارضی عراق است. ایران حفظ تمامیت ارضی عراق را به عنوان خطر قرمز خود محسوب می کند. اما طی چند سال اخیر مخصوصا پس از انتصاب آقای جواد ظریف به عنوان وزیر امور خارجه ایران، برخی از مقامات ایران از یک سو تاکید کردند که حفظ و تمامیت عراق برای ایران اصل است. اما از سوی دیگر ایران اعلام کرده است از هر گونه توافق میان بغداد و کردها از منظر دیپلماتیک حمایت خواهد کرد.
اما این نکته را در نظر بگیریم، کردها و دولت مرکزی عراق تا کنون در خصوص بسیاری مسائل نتوانستند به توافق برسند. حاصل شدن این توافق پشت میزهای مذاکره بسیار سخت است. حال اگر رای کردنشینان عراق بر جدایی باشد، ایران اعلام کرده است که از نتیجه رفراندوم احترام خواهد گذاشت. در واقع اگر چنین اتفاقی بیفتد، و کردستان عراق مستقل شود، ایران از آن حمایت خواهد نمود.
حیدر العبادی نخست وزیر عراق در این اواخر به ایران سفر کرده است، در دیدار ایشان با رهبر ایران، مقام اول ایران اعلام نمود که ایران موافق زمزمه های جدایی کردستان عراق نیست. برخی این را به معنای مداخله پنداشته اند، اما این به معنی مداخله نظامی، سیاسی ایران نیست. این تنها موضع ایران است که از گذشته نیز بر موضع استقلال تمایمت ارضی عراق تاکید داشته است.
اما باید دید، کل شرایط در خصوص رفراندوم و استقلال احتمالی مناطق مورد مناقشه به چه سمتی خواهد رفت. چون در این مسئله چند مورد بسیار تاثیر گذار است: روابط داخلی خود کردها بسیار مهم است، مسئله ارتباط کردها با دیگر ساکنان عراق اعم از اعراب سنی، شیعیان و ترکمن ها بسیار مهم است. مسئله کردها در سطح منطقه با همسایگان قدرتمندی چون ایران و ترکیه حائز اهمیت است. در سطح بالاتر که مبحث قدرت های فرا منطقه ای من جمله آمریکا و روسیه نیز، بسیار مهم است.
به عقیده من هر چند آمریکا و روسیه از سو موافق رفراندوم کردستان عراق نیستند و تاکید بر تمامیت ارضی عراق دارند، اما این به معنای تلاش در جهت عدم برگزاری رفراندوم و استقلال در کردستان عراق نیست. در واقع آمریکا و روسیه موافق نیستند، اما عامل بازدارنده نیز نیستند. به عقیده مقامات آمریکا مسئله اقلیم کردستان به بارزرانی و عبادی سپرده شده است. در واقع دیگران منتظر هستند که دیگر شرایط موثر در مسئله استقلال کردستان به کدام سمت خواهد رفت که در مقابل آن واکنش دهند.
من بسیار بعید می بینم که عراق پس از داعش به وضعیت پیشین برگردد. بسیار سخت است که کردها در وضعیت پیشین به ادامه تعامل با دولت مرکزی عراق بپردازند. به هر حال باید دید رهبران کرد با رهبران سیاسی عراق من جمله آقای العبادی و… در نهایتا" به نتیجه خواهد رسید.
به عقیده من، در هر صورتی نتیجه از همین حالا با توجه به سابقه 100 ساله مبارزات کردهای عراق برای استقلال قابل پیشینی خواهد بود. در سپتامبر با رای های صندوق ها این مسئله روشن خواهد شد. باید دید پس از این نتیجه واکنش طرفین چگونه خواهد، آیا طرفین می توانند این مسئله را از طریق یک جریان دمکراتیک و مذاکره بدون تنش و بدون خشونت حل کنند یا خیر! زیرا عراق خود اکنون آبستن خشونت و بی ثباتی، درگیری و بحران های مختلف هست.
در واقع جدا شدن مناطق مورد مناقشه و کردها ممکن است موجب تشدید بحران شرایط در عراق می گردد. این مسئله می تواند دامن به بی ثباتی ها بزند. هم کردها مدعی مناطق مورد مناقشه هستند، هم اعراب سنی، هم ترکمن ها و برخی از نقاط شیعیان نیز مدعی این مناطق هستند. رسیدن به راه حل مناسب، علی الخصوص درباره شهر استراتژیکی چون کرکوک کاملا" نیازمند یک توافق بسیار بزرگ است.
حال یک سوال پیش می آید، آیا رهبران فعلی عراق در قد و قواره رسیدن به یک توافق بسیار بزرگ هستند، که مشکلات این کشور که جدایی کردها بدون خشونت رخ بدهد، هستند! اینکه آنها می توانند همسایه های نزدیک به یکدیگر بشوند. آیا اگر نباشد، آیا عراق وارد یک دوره بی ثباتی جدید و جنگ داخلی دیگر می شود یا خیر! در طی 97 روز آینده تا برگزاری رفراندوم و با پاسخگویی به این سوالات، می توان دید که وضعیت به چه سمتی خواهد رفت".
می توان گفت، جناب آقای پشنگ پیش بینی می نمایند که مردم عراق خواهان استقلال مناطق کردنشین هستند و نتیجه رفراندوم از الان مشخص است، اما این نتیجه با موانع زیادی رو به رو خواهد شد. زیرا عراق خود در وضعیت ناپایداری است، این نتیجه نیاز به یک توافق بزرگ در سطح داخلی عراق نیاز دارد. از سوی دیگر، دیگر اقلیت های عراق شامل اعراب سنی، شیعیان و گاها ترکمن ها نیز از نتیجه احتمالی استقلال کردستان راضی نخواهند بود. در واقع همگان چه در سطح داخلی و چه در سطح داخلی باید با همکاری و توافق به عملی نمودن نتیجه رفراندوم کمک نمایند.
سید هادی افقهی، کارشناس ارشد مسایل خاورمیانه، دیپلمات سابق ایرانی در لبنان نظر متفاوت تری نسبت به دیگر پژوهشگر ایرانی جناب آقای پشنگ دارد. به عقیده افقهی بعید است که آقای بارزانی بتواند در پیچ و خم بحران عراق و منطقه بتواند "استقلال منطقه کردستان عراق" را بدست آورد و موفق به تجزیه عراق شوند. وی در این خصوص توضیح می دهد:
— در واقع موضوع استقلال کرستان عراق یا به صورت خود مختاری یا به صورت جدایی کامل از خاک عراق، به ده ها سال پیش بر می گردد. در این مدت هم کردهای ترکیه، هم کردهای ایران، هم کردهای سنی (کمتر از بقیه) و کردهای عراق خواهان استقلال بودند. کردهای عراق که الان دیگه دولت تشکیل دادند، دارای پارلمان، نخست وزیر و رهبر اقلیم (آقای مسعود بارزانی) هستند، از دیرباز تمامی این کردها به دنبال تشکیل یک کردستان بزرگ هستند.
این موضوع به عنوان آرمان همیشه مد نظر بوده است، چه کردهای ترکیه (پ ک ک) و چه کردهای دیگر خواهان این موضوع بودند. منتها بعد از پیدا شدن تروریست های داعشی و بهم خوردن معادلات منطقه در شمال عراق، متاسفانه آقای مسعود بارزانی بر آن شد که از این مسئله سوء استفاده کند و مسئله جدا شدن خاک اقلیم کردستان عراق را از کل این کشور را مطرح نمود. اکنون ایشان در مراحل مقدماتی این کار هست، در ابتدا ما باید نظر خواهی و رفراندوم برگزار کنیم که اصل استقلال را شروع نماییم یا ننماییم.
بنابراین این اولین بار نیست که آقای بارزانی راجع به سنجار و مناطق دیگر صحبت می کند. آنها حتی خواهان استقلال کرکوک هستند. این اواخر بعد از پیدا شدن سازمان تروریستی داعش، کردها توانستند بر شهر کرکوک نیز در دست گرفتند.
در واقع بحران کردستان عراق تنها شامل سنجار نمی شود.
این طرح، یک نگاه اقلیمی و جغرافیایی کلی به منطقه دارند. حالا اگر این اتفاق بیفتد، عراق تجزیه خواهد شد. فردا برادران اهل سنت نیز خواهند گفت ما هم می خواهیم جدا شیم، چرا فقط کردها باید جدا شوند. در نتیجه شیعیان نیز خواهان جدایی خواهند بود. آن وقت چیزی به نام عراق باقی نخواهد ماند.
و متاسفانه آقای ترامپ رئیس جمهور ایالت متحده آمریکا بر این موضوع باور دارد. ترامپ در این اواخر در اظهارات خود صریحا" اعلام نموده بود که من از آقای اوباما گله مند هستم که چرا آمریکا از عراق خارج شد و ما باید نفت عراق را از آن خود می کردیم. حتی ترامپ در واکنش به این مسئله که "عراق یک کشور مستقل است"، با تمسخر جواب می دهد که اصلا عراقی وجود ندارد، کجاست عراق؟ اصلا چیزی به نام عراق وجود ندارد.
در واقع آنها (آمریکایی ها) از همین الان نگاه تجزیه طلبانه و تفکیک شده به عراق دارند. مطرح کردن چنین موضوعاتی، بحث سنجار، بحث اقلیم کردستان، بحث رفراندوم، در واقع بحران منطقه را تشدید می کند. آن هم در شرایطی که هم ارتش عراق و هم نیروهای هم ردیف، تازه دارند عراق را از نیروهای داعش پاک می کنند. آقای مسعود بارزانی متاسفانه می خواهند یک فتنه دیگری را شروع نمایند.
موضع جمهوری اسلامی ایران، حمایت از یک عراق یکپارچه است. ما در هیچ کدام از کشورهای منطقه، نه در سوریه، نه در یمن، نه در لبنان، نه در عراق، به هیچ وجه مایل به تجزیه نیستیم، ما به هیچ وجه از رویکرد و استراتژی تجزیه طلبانه حمایت نمی کنیم. در واقع این طرح یک طرح قدیمی است و اسرائیل بیشتر منادی و حامی این طرح است، که کشورهای منطقه باید در درون خودشان تجزیه بشوند و یکپارچگی و تمامیت ارضی خود را از دست بدهند، فقط گویا اسرائیل باید این وسط بزرگ، مقتدر و مستجم و متحد باقی بماند. در این شرایط کسی یارای مقابله با اسرائیل برای آزادسازی قدس شریف، برای آزادسازی سرزمین های اشغالی را نخواهد داشت.
لذا بیشترین کشوری که از تجزیه عراق حمایت می کند خود رژیم صهیونیست اسرائیل است. اما این به ضرر مردم عراق و به ضرر مردم منطقه است. برای اینکه، این اتفاق یک مدل در منطقه می شود. به مدلی برای تجزیه کشورهای دیگر، تجزیه سوریه، تجزیه یمن، تجزیه لبنان، اردن و الی آخر تبدیل می شود.
بنابراین در این راستا در دیدار آقای حیدر العبادی با آیت الله خامنه ای، رهبر ایران به آقای عبادی به طور صریح اعلام کردند که ما با تجزیه خاک عراق مخالف هستیم و همواره از یک عراق متحد و منسجم حمایت می کنیم.
سید هادی افقهی در پاسخ به سوال "آیا کردهای عراق موفق به جدایی می شوند"، چنین پاسخ داد:
بنابراین، طرفداران جناب آقای جلال الطالبانی در واقع به شدت مخالف این هستند. می گویند ما خفه می شویم، یعنی خودمان، خودمان را در زندان قرار می دهیم. ایران ما را محاصره می کند، سوریه و ترکیه ما را محاصره می کند، و خود دولت مرکزی عراق نیز ما را محاصره می کند. پس چه کاری هست که خودمان را به صورت کشور مستقلی معرفی نماییم. کشوری که نمی تواند با دنیا ارتباط برقرار کند، این چه مفهمی دارد، جز این که ما با این ماجراجویی و با این گام خطرناک، به منافع مردم کرد لطمه می زنیم.
بنابراین خود کردها در بین خودشان نیز توافق صد در صدی ندارند که اقلیم کردستان به طور کامل از خاک عراق جدا شود و یک کشور مستقل تشکیل دهد. بنابراین با توجه مخالفت های جدی هم ایران، هم ترکیه، هم سوریه و هم خود دولت مرکزی عراق، حداقل من خیلی بعید می دونم به زودی، اقلیم کردستان خودش را از خاک عراق جدا کند و آقای مسعود بارزی بتواند به این آرمان خود برسد".
حال باید صبر نمود، تقریبا 97 روز تا برگزاری رفراندوم استقلال کردستان عراق فرصت است. ایران، آمریکا، روسیه، ترکیه خواهان تمامیت ارضی عراق هستند، اما نمی خواهند از برگزاری رفراندوم جلوگیری کنند. برخی مخالفت ها نیز در داخل عراق وجود دارد. نتیجه رفراندوم سپتامبر هر چه که باشد، عراق راه سختی را در پیش رو عملی نمودن این نتیجه خواهد داشت. مبارزه با مخالفین داخلی، و ادعاهای داعش و آمریکا در مقابل کردها و دولت عراق قرار خواهد گرفت.
