خبرگزاری اسپوتنیک- در یک ظهر زمستانی رهسپار شهر سلطانیه شدم، اما در امتداد جاده ای هموار و خلوت در دل دشتی وسیع که برف آن را سپید پوش کرده بود و خورشید تابان هم پرتو افکنی می کرد، سرمایی حس نمی کردم تنها هم گام با طی الارض اندیشه ام به روزگاران «اولجایتو» پادشاه مغول معروف به سلطان محمد خدابنده فکر می کردم به دستوری که برای خلق چنین بنای با شکوهی صادر شد.
از دور تنها گنبد آبی رنگی به چشم می خورد، اما عظمت این بنا وقتی نمایان می گردد که با پای پیاده در آستانه آن قرار می گیرید و تنها یادآوری زمان ساخته شدن بنا کافیست تا به شکوه معماری ایران در دوره اسلامی پی برده شود. گنبد سلطانیه حدود 300 کیلومتری تهران و در شهر سلطانیه، در نزدیکی زنجان واقع و بین سال‌های 702 یا 703 تا 712 هجری قمری ساخته شده‌است.
همراهانم با زبانی شیرین برای من تعریف کردند، زمانی که ساخت این بنا به دستور الجایتو آغاز گردید، قرار بود تا آرامگاهی برای این پادشاه باشد، به همین جهت هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند.
گفته می شود تا آن زمان «اولجایتو» هنوز مسلمان نشده بود، اما بر اثر تشویق و ترغیب علما و روحانیون شیعه که در دستگاه حکومتی آن زمان صاحب جایگاه بودند، وی مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت و به زیارت حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) مشرف شده. پس از آن قصد کرد تا قبر حضرت علی (ع) را از نجف به سلطانیه بیاورد، بنابراین در سال‌های آخرین ساخت گنبد سلطانیه این بنا را به امام اول شیعیان اختصاص داد. به همین دلیل هم در تزئینات داخلی بنا شعائر مذهب تشیع بخوبی مورد استفاده قرار گرفته است و به عنوان نمونه کلمه «علی»به طور مکرر با کاشی در بستر آجرکاری داخلی بنا و کنگره ها نوشته شده است.
اما انتقال جسد حضرت علی هرگز صورت نمی گیرد و گفته می شود که اولجایتو خوابی دیده و در کنار مخالفت شدید علمای شیعه از این اقدام صرف نظر می کند و مجددا به عنوان آرامگاه خودش در نظر گرفته می شود.
بنای سلطانیه دارای 8 ایوان و 8 مناره است که گفته می شود از 8 در بهشت (ابواب البر یا درهای نیکی) الگو گرفته است. داخل بنا در دست مرمت و بازسازی بود اما دسترسی به طبقات و ایوان بنا از طریق راه پله هایی که فاقد هرگونه ستون و پایه می باشد، امکان پذیر است. گفته می شود سلطان محمد خدابنده در میانه راه تظاهر به خروج از مدهشب تشیع نموده و مذهب اسلام سنی را بپذیرد به همین دلیل هم شامل دو دوره تزئینات می باشد. دور اول تزئینات آجر وکاشی است که آیاتی از قرآن کریم، ذکر نام خداوند و اسامی پیامبر اسلام، حضرت علی و نام پادشاه نوشته شده است، و دور دوم زمانی است که دستور به پوشانیدن تزئینات کاشی با گچ را می دهد که مانند تزئینات کاشی به واسطه نقاشی روی گچ آیاتی از قرآن کریم، اسامی اعظم خداوند و اسامی پیامبر اسلام، همچنین علی (ع) و نام پادشاه نوشته شده است.
وارد سردابه شدم که گفته می شود پادشاه جوان را در آنجا دفن کرده اند، البته روایت دیگری نیز وجود دارد که سلطان محمد خدابنده در سردابه دفن نشده است، به هر حال نکته جالب سردابه در آن بود که برای نزدیک شدن به محل دفن باید از ورودی بسیار کوتاهی وارد شد به گونه ای که زیارت کننده را وادار به تعظیم کامل می کند. سلطان محمد خدابنده(اولجایتو) در سن 34 سالگی به دلیل بیماری و درست دو سال پس از اتمام بنای سلطانیه از دنیا می رود.
راز طول عمر طولانی بنای گنبد سلطانیه سخت من را متحیر نموده بود. راهنمای بنا توضیح داد که سلطانیه 110 پله دارد و ساختمانی سه طبقه است. ایوان های طبقه اول به سمت داخل است و ایوان های طبقه دوم به سمت بیرون است. ارتفاع گنبد 48 متر و نیم و قطر دهانه ی مرکزی گنبد نیز 25 متر و نیم است. نکته جالب در اینجاست که بنایی با این عظمت، پی بنای تنها با عمق نیم متر دارد. بنابراین هرچه بالاتر می رویم به جهت کاهش وزن و فشار وارده بر دیوارها، میزان فرورفتگی ها و فضاهای خالی بیشتر می شود. از طرف دیگر وجود هشت مناره ی قرینه با هم نیروی رانشی گنبد به سمت خارج را به خوبی مهار می نماید، همین تکنیک هم سبب جان سالم به در بردن گنبد از زلزله هایی در طول تاریخ شده است.
به صورت کلی سلطانیه از سه بخش اصلی ورودی، تربت خانه و سردابه به علاوه مناره ها که در فضای بیرونی بنا هستند، تشکیل شده است. همانطور که اسم تربت خانه پیداست این محل پس از انصراف از انتقال پیکر حضرت علی به سلطانیه به محلی برای نگهداری از تربت نجف و کربلا اختصاص یافت.
در طبقه سوم و در هشت گوشه بنا، هشت مناره ایجاد شده است و به استثنای دو مناره که بخشی از کاشیکاری آنها باقی مانده، بقیه مناره ها فروریخته است. این مناره ها تو خالی است و با پلکان چرخشی از پشت بام تا سقف ایوانهای طبقه سوم و تا نوک مناره راه پیدا می کند. مناره ها یک شکل و یک اندازه هستند و علاوه بر ایفای نقش ایستایی خود در شکوه و زیبایی بنا نیز اثرگذار هستند. از سویی گفته می شود، ایوانهای جانبی و مناره ها برای جلوگیری از رانش گنبد بزرگ ایجاد شده است.
بنای سلطانیه به گونه ای طراحی شده است که به عنوان ساعت آفتابی نیز کاربرد داشت، به این ترتیب که نوری که از سوراخ اصلی گنبد می تابد، نشان دهنده زمان ظهر، نوری که از پنجره های بزرگ می تابد نشان دهنده ساعت و نور پنجره های کوچک نشان دهنده حدود دقیقه است.
گنبد و شهر سلطانیه در سال 2005 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. گفته می شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از گنبد سلطانیه الگوبرداری شده و بعد از کلیسای جامع مریم مقدس در ایتالیا و مسجد ایاصوفیه استانبول، سومین بنای عظیم آجری در جهان به شمار می رود.
