روابط تاریخی ایران و روسیه – قسمت چهارم

روابط تاریخی ایران و روسیه – قسمت اول

روابط تاریخی ایران و روسیه – قسمت دوم

روابط تاریخی ایران و روسیه – قسمت سوم

آیت الله هاشمی رفسنجانی یکی از برجسته ترین سیاستمداران تاریخ معاصر ایران و همچنین یکی از پنج مهره کلیدی تاریخ 38 ساله جمهوری اسلامی ایران بود. بی شک او یکی از متحدان آیت الله خمینی و وفادار به آرمان های انقلاب اسلامی بود. او تمایلی به نگرش های لیبرال و دموکرات نداشت. اما بر خلاف بسیاری از دیگر سیاستمداران و آیت الله های ایرانی، او همیشه یک عملگرا بود و اوضاع ایران را هم از نظر سیاست داخلی و هم در عرصه بین المللی، به خوبی درک می کرد. آقای رفسنجانی در طول دوره ریاست جمهوری خود (1989 تا 1997)، کارهای زیادی را نه تنها برای کشور ایران بلکه در تقویت و توسعه روابط چند جانبه با کشورهای مختلف جهان از جمله روسیه، انجام داد.
الکساندر ساژین، محقق و کارشناس "اسپوتنیک" در این زمینه می گوید:

"سطح اقتصاد و خدمات اجتماعی جمهوری اسلامی ایران در پایان سال های 80 قرن گذشته، به دلیل تحولات انقلاب، برنامه های آزمایشی "اقتصاد توحیدی"، و عواقب ناشی از جنگ هشت ساله ایران و عراق، با افت و کاهش چشمگیری روبرو بود. نظام بالقوهِ انعطاف ناپذیر آیت الله خمینی که از دیگر حکومت های اسلامی متمایز بود، از هدف اصلی خود دور شده بود. واضح است که این واقعیت از جانب رهبران روحانی کشور، قابل درک بود. بنابراین به دلیل بروز مسئله بقای جمهوری اسلامی، و برای توسعه و تقویت نظام، انجام اصلاحات در کشور، امری مورد نیاز بود."

 

ساژین در ادامه می گوید که آیت الله روح الله خمینی، رهبر انقلاب اسلامی ایران در 3 ژوئن سال 1989، درگذشت. لذا در چنین لحظه بحرانی، حجت الاسلام علی اكبر هاشمى رفسنجانى، متحد وفادار آیت الله خمینی و آیت الله خامنه ای، رهبر جدید ایران، مسئولیت مقام ریاست جمهوری را به عهده گرفت. وی و دولت او شرایطی را برای برون رفت کشور از بن بست «اقتصاد توحیدی" فراهم نمود، و دست به اصلاحات بزرگ اقتصادی زد.

علی اكبر هاشمى رفسنجانى سهم بسزایی در حل مسائل مربوط به اقتصاد آزاد و قبل از هر چیز توسعه روابط بازاری و گسترش فعالیت های بخش خصوصی داشت. خصوصی سازی تعداد زیادی از شرکت های دولتی در زمان ریاست جمهوری وی صورت گرفت. در دوره پس از جنگ با عراق، تلاش های قابل توجهی در بازسازی مراکز صنعتی جنگ زده شهرها و روستاها صورت گرفت.
با صرف نظر از انجام برخی از تمایلات پیچیده "دستورات اسلامی" در حوزه فعالیت های اقتصادی، و با تصویب و اجرای برنامه های توسعه اقتصادی و دیگر اقدامات، کشور با بهبود اقتصادی و اجتماعی روبرو گشت. اگر چه این اقدامات با آزادسازی در حوزه فرهنگ و سیاست، همراه نبود، اما دولت هاشمی رفسنجانی طی 8 سال، گام های قابل توجهی به سوی دموکراسی برداشت، و موفق گردید تا در سال 1997 ، شرایط لازم را برای انتحابات آزاد ریاست جمهوری محمد خاتمى، به عنوان یک اصلاح طلب و طرفدار اسلام لیبرال، فراهم کند.
سیاست خارجی دولت رفسنجانی، برای کشور بسیار مهم و مفید بود. هنگامی که او به ریاست جمهوری رسید، رفسنجانی با اعلام سیاست "موفقیت خارجی" ، به خروج ایران از انزوای بین المللی رسید. او روابط سیاسی — تجاری و اقتصادی را با چین، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، کشورهای اروپا غربی، ترمیم و توسعه داد. او حتی برای ایجاد روابط با ایالات متحده، برنامه ریزی کرده بود.
هاشمی رفسنجانی، فصل جدیدی را در روابط ایران با اتحاد جماهیر شوروی و پس از فروپاشی آن با روسیه، باز کرد. او در سال 1989، در مقامِ رئیس مجلس ایران به مسکو سفر کرد و "طرح بلند مدت همکاری های اقتصادی، تجاری، و علمی — فنی ایران و اتحاد جماهیر شوروی، برای دوره تا سال 2000" را به امضا رساند. البته تا آن دوره، اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید، و برنامه های بلند مدت، متاسفانه، به دلایل بسیاری، عملی نشد.
با این حال، تلاش های رفسنجانی باعث گردید تا همکاری های روسیه و ایران به سطح جدیدی برسند. در زمان ریاست جمهوری وی، تماس های سیاسی — دیپلماتیک، تجاری، اقتصادی و فرهنگی، به شدت افزایش یافته و حجم دید و بازدیدهای طرفین در تمام سطوح، قابل ملاحظه بود.

در سال 1991، حجم معاملات تجاری بین دو کشور در مقایسه با سال 1989، دو برابر شده بود. در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 میلادی، از اتحاد جماهیر شوروی و سپس روسیه، ماشین آلات و تجهیزات، وسایل نقلیه، سکوهای حفاری، کودهای شیمیایی و چوب، به ایران صادر می شد. روسیه نیز به نوبه خود از ایران خشکبار، آجیل، خاویار، ماهی، مواد معدنی، فرش، محصولات پشمی و ادویه جات وارد می کرد. در ژوئن 1989، با تاسیس خط کشتیرانی مشترک در دریای خزر، کشتی ها از بنادر ایرانیِ بندر انزلی و نوشهر به باکو در تردد بودند. به همین منظور، مسکو به تهران، دو کشتی به ارزش 10 میلیون دلار به فروش رساند. در اکتبر 1990، ایران پس از سرنگونی رژیم شاه، صادرات گاز خود را به اتحاد جماهیر شوروی از سر گرفت.
پرزیدنت رفسنجانی کارهای زیادی را برای تقویت و توانایی دفاعی ایران، و با تکیه بر همکاری نظامی — فنی با روسیه، به انجام رساند. نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در طول جنگ ایران و عراق ، متحمل خسارات سنگین در تسلیحات و تجهیزات نظامی شده بودند. در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 قرن میلادی گذشته، روسیه محموله بزرگی از تسلیحات، از جمله جنگنده بمب افکن های سوخو 24، میگ 29، تانک T-72 و انواع دیگری از تجهیزات نظامی مدرن، به ایران فروخت. علاوه بر این، به ایران سلاح های "غیر متعارف" نیز ارسال گردید. در سال های 1987-1990، ایران به مبلغ 5/2 میلیارد دلار، تجهیزات و سلاح های نظامی خریداری کرد. در سال های 1991- 1994، این حجم به 2/1 میلیارد دلار تقلیل یافت.
از اوایل سال های 90، همکاری در زمینه انرژی هسته ای صلح آمیز، جایگاه مهمی در روابط ایران و روسیه را به خود اختصاص داد. در این زمینه اولین توافق با ایران در سال 1992به امضا رسید و در اوایل سال 1995، ایران قرارداد احداث نیروگاه هسته ای بوشهر به ارزش 1 میلیارد دلار را با روسیه به امضا رساند.

علی اكبر هاشمى رفسنجانى در تبادل علم و فرهنگ بین دو کشور، کمک شایانی کرد. در زمان ریاست جمهوری وی، مراکز فرهنگی ایران، مدرسه ایرانی ها، کتاب فروشی ایران در روسیه، افتتاح گردید. در مراکز فرهنگی ایران، کتابخانه های تخصصی راه اندازی شد که در آنجا نشریه، کتاب و آلبوم به زبان روسی منتشر شده، و نشست های علمی، آموزشی و فرهنگی، و همچنین جشنواره ها، تبادل دانشجو و غیره در آن سازماندهی می شدند.
به لطف سیاست های رفسنجانی، ایران و روسیه در حل مشکلات منطقه ای شروع به همکاری کردند. تهران و مسکو در جنگ داخلی تاجیکستان "ضامن صلح" شدند که نهایتا درگیری ها به پایان رسید.
در فوریه سال 1992، اولین مذاکرات پنج کشور حاشیه دریای خزر در خصوص وضعیت حقوقی خزر در تهران برگزار شد.
در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی همکاری روسیه و ایران در تقابل با طالبان در افغانستان، تشکیل شد.
پرزیدنت رفسنجانى، سهم بسزایی نه تنها در تقویت و تحکیم جمهوری اسلامی ایران، بلکه همکاری خود با روسیه داشته است. ریاست جمهوری او نقش بسیار مهم و مثبتی را در تاریخ 500 ساله روابط روسیه و ایران به ثبت رسانده است.
ساژین در خاتمه می گوید که البته، فعالیت های متنوع چنین سیاستمدار برجسته ای همچون رفسنجانی، با اتمام دوره ریاست جمهوری وی به پایان نرسید. شاید اهمیت وی برای سرنوشت ایران و آینده کشور به خصوص در سال های اخیر، افزایش بیشتری داشته است. اما این موضوعی است که باید در یک گفتگوی دیگری بحث شود.