روابط تاریخی ایران و روسیه – قسمت اول

این زمان مقارن با سلطنت فئودور ایئانویچ، آخرین تزار از دودمان روریک های روسیه و شاه عباس اول از سلسله صفویه ایران بود. اما با توجه به منابع مکتوب، رابطه بین روس ها و پارس ها، به مدت قبل از این، یعنی قرن دهم، و هنگام حکومت روس کیف باز می گردد.
در تاریخ طولانی روابط بین دو ملت و دو کشور، دوره های روشن و تاریکی وجود داشته است. گاهی اوقات این رویدادهای تاریخی، چه در روسیه و چه در ایران با تفسیرهای متفاوتی روبرو گردیده ، که نه تنها باعث تضعیف اعتماد، بلکه اثر منفی نیز در روابط دو جانبه داشته است.
خبرگزاری "اسپوتنیک"، سلسله برنامه هایی را در رابطه با روابط تاریخی ایران و روسیه و رویدادهای بحث برانگیز پیرامون آن را آماده کرده که امروز قسمت اول را به مخاطبان خود تقدیم می کند.
البته در این سری برنامه ها، تنها بخشی از ابعاد تاریخی روابط ایران و روسیه قابل ذکر است. امروز در اولین برنامه، ما در رابطه با "عهدنامه های گلستان و ترکمانچای" صحبت خواهیم کرد و بر روی مسائل پیچیده ای که منجر به امضای چنین عهدنامه هایی شد، متمرکز می شویم. در همین رابطه، آقای ساژین، شرق شناس و تحلیل گر "اسپوتنیک" می گوید:
"در سال 1801، روند پیوستن پادشاهی و شاهزاده نشینی گرجستان به امپراطوری روسیه آغاز شد. تا قبل از این، برای یک دوره طولانی، گرجستان مسیحی نشین، تحت حکومت های ترکی و فارسی، دست به دست می شد. پیوستن گرجستان به روسیه، مسیحیان گرجی را که همواره چشم به کمک روسیه داشتند، برای همیشه نجات می داد. از سوی دیگر، نفوذ روسیه در قفقاز نیز تقویت می شد. لذا بروز چنین تحولی، خصومت ایران را به همراه داشت و در تشدید روابط ایران و روسیه تاثیر مستقیم گذاشت."
ساژین در ادامه می گوید که در اواخر قرن 18 و اوایل سده 19، اوضاع در روسیه و پیرامون آن بسیار دشوار و پیچیده بود — بروز کودتا در کاخ تزار، ترور پاول اول، تزار روسیه ؛ نارضایتی در میان اقشار مختلف مردم؛ جنگ ها و درگیری های بی پایان با ترکیه، لهستان، فرانسه؛ ایجاد و فروپاشی بسیاری از ائتلاف و پیمان ها، قدرت امپراتوری روسیه را تضعیف کرده بود. علاوه بر موارد فوق، بریتانیا و فرانسه از سیاست های سن پترزبورگ در قبال قفقاز نیز ناراضی بودند. بدیهی است که آنها ایران را برای اقدام قاطع علیه روسیه تحریک می کردند.
در مه سال 1804، فتحعلی شاه پس از هم پیمان شدن با بریتانیا، خواستار آن شد که نیروهای نظامی روسیه از قفقاز عقب نشینی کنند، که این برای امپراتوری روسیه غیر قابل قبول بود. در اوایل ماه ژوئن، ایرانیان وارد جنگ با روس ها شدند. اما موفقیت های نظامی به سود روسیه بود. البته شروع جنگ روسیه و ترکیه در نوامبر 1806، روسیه را وادار به اعلام آتش بس با ایرانی ها در زمستان 1806 — 1807 کرد. اما در ماه مه 1807 فتحعلی شاه وارد یک اتحاد ضد روسی با ناپلئون شد و در سال 1808 عملیات جنگی از سر گرفته شد. که این بار نیز نتیجه آن برای ایرانی ها، ناموفق بود.
پس از امضای قرارداد صلح بین روسیه و ترکیه در سال 1812، ایران تصمیم به مصالحه با روسیه گرفت. اما خبر پیروزی و ورود ناپلئون به مسکو، باعث شد تا امید به حامیان جنگ در دربار شاه، باز گردد. بنابراین جنگ مجددا آغاز اما به پیروزی منجر نشد. قوای ایران با شکست روبرو شد.
شاه علی رقم دریافت مبالغ و یارانه های هنگفت و کمک های تسلیحاتی از انگلستان و فرانسه، نتواست کاری انجام دهد و پیروزی در جنگ های 1804 تا 1813، ازآن روسیه شد.
شاه مجبور به مذاکرات صلح شد. در 24 اکتبر سال 1813 در روستای گلستان واقع در قره باغ، عهدنامه گلستان بین ایران و روسیه به امضا رسید. بر اساس این قرارداد، ایران انتقال و الحاق داغستان، گرجستان، سامِگرِلو، ایمرتی، گوریا، آبخازیا و بخش شمالی جمهوری آذربایجان و خانات متعلق به آن همچون قره باغ، باکو، شیروان، گنجه، شکی، دربند و قوبا به روسیه را به رسمیت شناخت. بخشی از خانات تالش نیز به روسیه منتقل شد. روسیه نیز متعهد شد تا به ولیعهد ایران در برابر دخالت های خارجی و به سلطنت رسیدن وی پس از مرگ شاه، حمایت کند. انحصار عبور و مرور کشتی‌های جنگی در دریای خزر به روسیه واگذار شد. تجار روس حق تجارت آزاد در ایران و تجار ایرانی نیز چنین حقی را در خاک روسیه دریافت کردند. از دست دادن اراضی ماورای قفقاز برای ایران بسیار دشوار بود. بنابراین او در طول 4 سال، تلاش کرد تا مفاد عهدنامه گلستان، مورد تجدید نظر قرار گیرد. در سال 1814 ایران پیمانی را با بریتانیا به امضا رساند تا لندن سعی در بازنگری عهدنامه گلستان به نفع ایران کند و در صورت بروز جنگ، انگلیس متعهد به پشتیبانی از ایران شود. البته دیپلمات های انگلیسی نقش مهمی در بروز جنگ بین ایران و روسیه داشتند. آنها به دنبال تبدیل ایران به ابزاری برای مقابله با روسیه بودند و همچون پایگاهی نظامی — سیاسی، ضمن دامن زدن به احساسات ضد روسی در ایران، بتوانند امکانی برای نفوذ به ماورای قفقاز و آسیایه میانه، پیدا کنند.
اوضاع بین المللی و بحرانی سال 1825 و شورش دسامبریست ها در پترزبورگ، باعث گردید تا ایران آن را به عنوان بهترین لحظه برای اقدام علیه روسیه، تلقی کند (به منظور به دست آوردن اراضی از دست رفته سال 1813). قوای ایران در 16 ژوئیه سال 1826، بدون اعلام جنگ از منطقه مرزی مراغه عبور کرده و خود را به ماورای قفقاز رساند.
اما نیروهای روسی دوباره در این جنگ پیروز شدند. ایران مجبور به قبول شکست شد و شرایط قرارداد صلح از طرف روسیه را پذیرفت.
عهدنامه ترکمانچای در 22 فوریه 1828 به امضا رسید. در این قرارداد، انضمام اراضی ذکر شده در معاهده سال 1813 گلستان به روسیه، تائید شد. همچنین خانات ایروان و نخجوان به روسیه الحاق شد. دولت شاه متعهد شد تا در اسکان یافتن ارامنه در قلمرو روسیه، ممانعت نکند (ارامنه در طول جنگ از قوای روسیه حمایت می کردند). ایران به پرداخت 20 میلیون روبل نقره متعهد شد. انحصار عبور و مرور کشتی‌های جنگی در دریای خزر به روسیه مورد تائید قرار گرفت. علاوه بر امضای معاهده ترکمانچای، عهدنامه تجاری نیز با ایران به امضا رسید که روس ها در تجارت با ایران از مزایای بسیاری برخوردار شدند.
بی شک امضای معاهده ترکمانچای، باعث تقویت مواضع روسیه در ماورای قفقاز (قفقاز جنوبی) گردید و شرایط را برای گسترش نفوذ اقتصادی و سیاسی روسیه در آسیای میانه بوجود آورد.
اما اندکی پس از انعقاد عهدنامه، به دلیل درگیری روسیه با ترکیه و شروع جنگ بین آن دو کشور، دولت شاه با پشتیبانی انگلیسی ها، تلاش در عدم رعایت مفاد قرارداد کرد. تخطی ایرانی ها از اجرای مفاد قرارداد باعث اعتراض الکساندر گریبایدوف، وزیرمختار (سفیر) روسیه در تهران شد. در فوریه سال 1829، عوامل انگلیسیِ نزدیک به دربار شاه، با انجام تحریکات ضد روسی، حمله به سفارت روسیه در تهران را برنامه ریزی کردند که باعث کشته شدن گریبایدوف شد. با این حال، نیکلای اول تزار روسیه، بخاطر عدم تمایل درگیری مسلحانه جدید با ایران، به عذرخواهی رسمی شاه، رضایت است.
بدین ترتیب عهدنامه های گلستان و ترکمانچای، نتیجه طبیعی سیاست های ضد روسی دولت شاه در اوایل قرن 19 بود.
این اسناد برای اولین بار حداکثر گسترش نفوذ روسیه در قفقاز را بصورت حقوقی مشخص، و ایجاد یک صلح نسبتا پایدار با ایران را امکان پذیر نمود.
تا وقوع انقلاب کمونیستی 1917 روسیه، عهدنامه های منعقده با ایران اساس قانونی روابط روسیه و ایران را تشکیل می داد. توافقات سال های 1921 و 1940 ایران و شوروی، ادامه معاهدات گلستان و ترکمانچای شد.
اما ادامه مطلب را در دیگر برنامه تاریخ روابط ایران و روسیه دنبال خواهیم کرد.