شهر تومسک در سیبری غربی در بین مردم » آتن سیبری» نامیده می شود. این نام غیررسمی اواخر قرن نوزدهم پس از گشایش اولین دانشگاه در تومسک رایج شد. این دانشگاه در سال 1878 میلادی تأسیس شد.
سپس اولین مرکز عالی فنی — انستیتوی تکنولوژی — در سیبری تأسیس شد. این انستیتو در سال 1900 میلادی گشایش یافت.
هفت سال بعد اولین مدرسه در تومسک گشایش یافت.
در زمان حاضر، 9 مرکز عالی آموزشی، 15 انستیتوی علمی — تحقیقاتی در تومسک فعال هستند. اما مثل صد سال پیش فقط دو مسجد در تومسک وجود دارد.
قلیل قبدول وحیدوف مورخ و منطقه شناس تومسک در اینباره گفت: تومسک آن زمان و کنونی فرق زیادی با هم دارند. تومسک آن زمان مرکز استانداری بزرگی بود و از چند ناحیه سیبری غربی تشکیل شده بود. تومسک مرکز زندگی اجتماعی و فرهنگی مسلمان سیبری و دیگر مناطق بود. مهاجران مسلمان از پاولژیه جان تازه ای به تومسک بخشیدند. آنها به دلیل اصلاحات کشاورزی و دیگر برنامه های دولتی، در نیمه دوم قرن نوزدهم به تومسک نقل مکان کردند. تا آن زمان، مهاجرانی از بخارا و آسیای میانه در تومسک مستقر شده بودند که زندگی معنوی را رهبری می کردند. و بعد موج جدیدی ظاهر شد. تاتارها از بخش اروپایی امپراطوری روسیه در تومسک ساکن شدند.
آنها کسانی بودند که تحصیلات اسلامی خود را در مدارس باصطلاح « جدیدیان»- پیرو روش های جدید آموزشی — به اتمام رسانده بودند. در اینگونه مدارس، نه فقط درس های مذهبی، بلکه سکولار و زبان روسی نیز تدریس می شد. در این مدارس نه به حفظ کردن متون، بلکه بر درک مطلب توجه می شد.
در سال 1907 میلادی، چنین مدرسه ای در سیبری، در تومسک تأسیس شد.
این را می توان هنرستان تاتاری نامید. مدرسه ای که در جنب مسجد سرخ تومسک دایر بود « حمیدوف» نامیده شد (به نام حامی که مسجد را ساخته بود). اما نام رسمی آن مدرسه قازان بود. برای تدریس در آن« از معلمان قازانی دعوت به همکاری می شد. در پایتخت تاتارستان ، معلمان از نظر معلومات اسلامی خیلی مشهور بودند.
در سال 1907 میلادی در زمان گشایش این مدرسه، 36 موسسه دینی در تومسک به ثبت رسیده بود. مراکز دینی اسلامی در کنار کلیساهای ارتدس فعالیت می کردند.
روی یکی از عکس های قدیمی مسجدی دیده می شود که در محله تاتارها قرار داشت. مسجد یک طبقه و چوبی و به شکل مستطیل درازی بود که طاق های چوبی داشت. حیاط کوچک مسجد پر از درخت و بوته بود. این مسجد سوخت. در همان جا مسجد جدید چوبی دیگری ساخته شد که آتش آن را هم به کام خود کشاند.
اما مسجد مانند سیمرغ دوباره از نو، برای سومین بار از میان خاکسترها سربلند کرد.
از آنجا که مسجد چوبی زیاد می سوخت، تصمیم گرفته شد مسجد سنگی ساخته شود. این مسجد قبل از صدور فرمان امپراطوری « درباره شکیبایی مذهبی» سال 1905 میلادی ساخته شد. اگر مساجد در دیگر شهرهای سیبری، مثلا در ایرکوتسک و یا تومن پس از صدور این فرمان ظاهر شدند، مسجد در تومسک زودتر از آن در سال 1901 میلادی ساخته و پس از سه سال افتتاح شد. حمزه حمیتوف ریاست آن راعهده دار بود. او برادر کریم حمیتوف بازرگان و حامی مشهور سیبری بود. خانه او تا کنون در تومسک حفظ شده است. اکنون خانه فرهنگی تاتاری تومسک در آنجا واقع است.
خانواده حمیتوف ها، پدر و چهار پسرش، در سال های 80 قرن نوزدهم از بخش مرکزی روسیه به تومسک نقل مکان کردند. دو پسر حمیتوف اثر درخشانی در تاریخ شهر از خود برجا گذاشتند.
پسر بزرگ، حمزه، مدرسه دینی را در بخارا به اتمام رساند و رئیس انجمن مسلمانان تومسک شد. کریم برادرش یکی از بنیان گذاران انجمن مسلمانان پیشرو بود.
حمزه اولین سنگ بنای مجتمع اسلامی و اولین سنگ بنای مسجد جامع و مدرسه را کار گذاشت. کریم بخش اعظم هزینه ساخت را به عهده گرفت. این حامی فقط به ساخت مجتمع اسلامی کمک نکرد. با کمک مالی او برج آب در تومسک ساخته شد که آب تمام بخش مرکزی شهر را تأمین می کرد.
در سال 1904 میلادی، مسجد سنگی گشایش یافت.
با وجود آنکه در آن زمان تکنیک آلات و جرثقیل هایی مانند زمان حاضر وجود نداشت، اما این مسجد را در عرض سه سال ساختند. برای آن مردم، دین و ایمان معنی اصلی زندگی بود. مهم آن بود که راه زندگی بطور شایسته ای طی شود. در آن زمان ساختمان مسجد خیلی بزرگ به نظر می رسید. در عکس های قدیمی دیده می شود که بخوبی در محله تاتارها نمایان است. محله تاتارها بطور کامل از مناره 42 متری مسجد قابل رویت بود. این مسجد را از آجر قرمز ساختند که به این دلیل سرخ نامیده می شود. تعداد مومنانی که به مسجد می رفتند در اولین سالهای موجودیت آن به 1600 نفر رسید. البته همه نمی توانستند برای نماز در داخل مسجد جمع شوند. به این دلیل تصمیم گرفتند یک مسجد دیگر بسازند. این مسجد از آجر سفید است و آن را مسجد سفید می نامند. اما نام رسمی مسجد سرخ — مسجد جامع اول و مسجد سفید — مسجد جام دوم نامیده می شود.
مسجد سفید که در سال 1913 میلادی گشایش یافت به سبک مدرن ساخته شده است و دارای عناصر دکور تاتاری است. به علت دیوارهای سفیدش آن را بطور محبت آمیز — « عروس تومسک» می نامیدند.
با گشایش مسجد در تومسک، زندگی مذهبی مسلمانان در تومسک داغ تر شد. روزنامه اسلامی « سیبری» منتشر و شب های خیریه برگزار شدند و نمایش های تئاترگونه و جمع آوری کمک های خیریه برای مجروحان در جنگ جهانی اول سازماندهی شد.
هر دو مسجد — سرخ و سفید، تا سال های 1930 میلادی به انجمن مسلمانان تومسک تعلق داشت بعد یکی بعد ازدیگری بسته شدند.
احیای زندگی مذهبی در اواخر قرن بیستم بوقوع پیوست: ابتدا مسجد جامع سفید به مسلمانان بازگردانده شد که در سال 1999 میلادی شکل اولیه خود را باز یافت و امروزه این مسجد نقش مهمی در زندگی اجتماعی انجمن مسلمانان بازی می کند که بیش از 15 درصد ساکنان تومسک را تشکیل می دهند.
ساختمان مدرسه قازانی محمدیه نیز به مسلمانان بازگردانده شد. در سال 2003 میلادی مسجد سرخ به اداره روحانی مسلمانان بخش آسیایی روسیه باز پس داده شد. با کمک مالی بودجه منطقه و کمکهای خیریه مسلمانان کارهای مرمت و بازسازی بناهای تاریخی آغاز شد. اما برای بازسازی کامل این بناهای تاریخی نیاز به کمک مالی قابل توجهی است.
بنیاد اجتماعی منطقه ای به نام احمد قادروف از جمهوری چچن، هزینه کارهای بازسازی را تأمین می کند. امید آن هست که مسجد سرخ سیمای اولیه خود را باز یابد.
قراردادی به امضا رسیده است و کارها جریان دارند. به علت آنکه تومسک یک مرکز بزرگ فرهنگی سیبری بود تمام آرشیو ها در باره مسجد حفظ شده اند. عکس های قدیمی اوایل قرن بیستم زیاد هستند. همانا بر طبق این عکس ها ، کارهای بازسازی انجام می شوند. نماز جمعه فعلا در ساختمان مدرسه و هنرستان سابق حمیدوف برگزار می شود. در زمان اتحاد شوروی طبقه دوم به آن اضافه شد. به این دلیل جا برای نماز کافیست.
در هیچ یک از شهرهای سیبری، به غیر از تومسک نمی توان دو مسجد سنگی پیدا کرد که در زمان تزار و موجودیت امپراطوری روسیه ساخته شده باشند.
فقط در تومسک می توان در خیابان ها آگهی های بزرگ از طرف مقامات محلی را دید که از همه شهروندان دعوت می شود به احیای مسجد تاریخی سرخ کمک کنند!
کمک هم می کنند. به این ترتیب مسجد سرخ زیور سیبری باقی خواهد ماند.
