آپانای، دومین مسجد غازان

مسجد آپانای با حضور رستم مینین خان اف، رئیس جمهور تاتارستان، پس از ۸ سال بازسازی و احیا، در شهر غازان، پایتخت جمهوری تاتارستان روسیه، افتتاح شد.
بسیاری برای به وقوع پیوستن این رویداد بزرگ، روز شماری می کردند. کار مرمت و نوسازی این مسجد، گل سر سبد معماری غازان، هشت سال به طول انجامید. یعقوب سلطان قلی اف، بانی این مسجد بود. وی به عنوان یک بازرگان با هزینه شخصی و مجوز کاترین دوم، ملکه ی روسیه، کار ساخت مسجد را در سال ۱۷۶۸ میلادی، آغاز کرد.
دکتر نائیل حضرت گالیموف، امام جماعت اصلی مسجد آناپای در این زمینه می گوید:
"زمانی که حکومت روسیه به دست کاترین دوم رسید، دین اسلام، رسمیت پیدا کرد. ملکه روسیه نه فقط اجازه داد تا مسلمانان اداب و سنن مذهبی خود را ادا کنند، بلکه مجوز ساخت یک مسجد سنگی در غازان را نیز صادر کرد. یکی از اولین مساجد، آپانای بود. با این که نام آن گرفته شده از فامیلی متولی مسجد است، اما بانی آن، سلطان قلی اف بازرگان بود که با امکانات شخصی، هزینه ساخت مسجد را تقبل کرد. وی در قرن ۱۸ فردی شناخته شده بود. قبلا در روسیه این رسم رواج داشت که خانواده ای، بانی و دیگری، متولی مساجد می شدند. حالا کدام یک سهم بیشتری در پرداخت پول داشتند، جای سوال است ".
روایت است که یعقوب سلطان قلی اف، هزینه ی هنگفتی را صرف ساخت مسجد تقبل کرد و سلامتی خود را نیز در این راه از دست داد. وی به همراه همسرش برای الگو قرار گرفتن نزد مسلمانان، در هنگام احداث مسجد، سنگ و الوار جابجا می کرد. او برای ایجاد سقف فلزی مسجد، از مسکو استادانی را به غازان آورده بود، چرا که در قرن ۱۸، تاتارستان فاقد چنین معمارانی بود.
دکتر گالیموف می گوید که این مسجد نزد مردم نام های مختلفی دارد:
"مسجد دوم جامع نام رسمی آن در اسناد است. اداره ی روحانیت مسلمان روسیه، با توجه به قدمت مساجد، آنها را نام گذاری کرده است. اولین مسجد، مسجد جامع مرجانی و دومین مسجد، مسجد جامع آپانای است که یکسال دیرتر گشایش یافته است. نام دیگر آپانای، مسجد غاری است. نام آن به خاطر وجود تپه ای در پشت مسجد است که دارای غار و شیبی منتهی به دریاچه می باشد. مردم این مسجد را مسجد بای نیز می نامند چرا که قبلا نمازگزاران آن از افراد پول دار بودند. محله این مسجد قدیمی غازان، متعلق به خانواده های بازرگانان و تجار بوده است ".
بیش از ده ها باب منزل در اطراف مسجد، متعلق به خاندان آپانایف بود. آنان از بازرگانان آن دوره بودند. آقای نائیل در ادامه گفت:
"آپانایف ها همچون دیگر بازرگانان تاتاری کار خود را با داد و ستد شروع کردند. آنها کالاهای آسیایی را در بازار روسیه و اجناس روسی را در بازارهای آسیای میانه به فروش می رساندند. فقط در قرون ۱۹ آنها دست به تولید زدند. آنها بخشی از سرمایه ی خود را به تولید صابون که محصول سنتی تاتارهای آن دوره بود، اختصاص دادند. کارخانجاتی نیز در تولید گوگرد و دباغی پوست داشتند. ضمنا خیابان منتهی به مسجد، کونچه نام دارد که نوعی چرم نرم از پوست بز است. این خیابان نام خود را بخاطر ساکنین دباغ و مغازه های چرم فروشی گرفته است ".
ساختمان اولیه مسجد نسبت به امروز کوتاه تر بود و از سالن نمازگذاران و هال که توسط دیواری عرضی از هم جدا می شد، تشکیل شده بود و یک مناره هشت ضلعی نیز داشت. طبقه اول شامل ورودی، پلکان به طبقه دوم و انباری بود. سقف مسجد، مزین به گچ بری و دیواره ها به کاشی های گِلی ملون به رنگ های آبی و خاکستری بود. ظرفیت آن برای ۲۰۰ نفر، طراحی شده بود.
سپس از محل کمک های نقدی مسلمانان، طبقه ی دیگری نیز به مسجد اضافه شد. بنابراین یک سالن برای اقامه نماز به همراه هال تشکیل شد. مناره هشت ضلعی نیز دو طبقه گردید. نائیل حضرت در ادامه سخنان خود گفت:
"خاندان آپانایف و دیگر خانواده های بازرگان در موضوعات دیگری همچون آموزش، بالابردن فضای روحانی و فرهنگی تاتارستان نقش بسزایی داشتند. به غیر از اینکه آنان متولی مسجد بودند، آنها در تامین مدرسه ی علمیه نیز دخیل بودند. این مدرسه در قرن ۱۹ میلادی افتتاح و یکی از قدیمی ترین مدارس در غازان است. بسیاری از افراد مشهور در تاریخ تاتارستان، در این مدرسه تحصیل کرده اند. نام آن، مدرسه ی "قاسمیه" یا آپانای است. طی ارزیابی های بعمل آمده، در آن همزمان ۳۰۰ طلبه قادر به تحصیل بودند. در آن دوره، این رقم بالایی بوده است. خانواده ی آپانایف اولین کسانی بودند که روش های کلاسیک آموزشی را در این مدرسه، متداول کردند. در ابتدای قرن بیستم، این مدرسه از روش های نوین آموزشی استفاده می کرد در حالی که اساس آن بر پایه ی روش های سنتی بوده است ".
همانطور که جمال ولیدی، ادیب و مدرس مشهور تاتاری در کتاب خود تحت عنوان "آموزش و پرورش در میان تاتارها" به آن اشاره داشته، مدرسه "قاسمیه" مکان اول را در بین مدارس غازان داشته و در آن مدرسان حاذقی فعالیت داشتند. جای تعجب نیست که همه ساله از اقصی نقاط مختلف روسیه صدها طلبه در این مدرسه ثبت نام می کردند. بازرگانان خیر تاتاری برای تامین شاگردان، هزینه ی هنگفتی را متقبل می شدند.
در اواخر قرن ۱۹ در مدرسه ی "قادسیه" کلاس زبان روسی دایر گردید. زبان عربی توسط احمد هادی مقصودی تدریس می شد. وی به عنوان مدرس، روزنامه نگار و سردبیر روزنامه "یولدیز" فرد مشهوری بود. در سال ۱۹۰۹، مدرسه برای اولین بار، تاریخ ترک و ادبیات عربی را در کلاس های خود گنجاند. استاد آن زاکی ولیدی دانشمند بزرگ ترک شناس از فعالان جنبش ملی تاتار و باشقیر بود.
در مدرسه ی آپانای در سال های مختلف، افراد سرشناسی تحصیل می کردند. قیاص اسحاقی — نویسنده، موسی باقی اف — دانشمند بزرگ الهیات، صدر الدین مقصودی — نماینده مجلس دومای قدیم و بسیاری از فعالان مطرح فرهنگی تاتاری از جمله آنها بودند.
آقای نائیل می گوید:
"اکنون ما در حال احیا کردن مدرسه هستیم. آموزش را کم و بیش شروع کردیم. پارسال کلاس های روز یکشنبه را برگزار می کردیم. از امسال ما در نظر داریم گروه بزرگتری را تشکیل دهیم. ما نمی خواهیم مشابه مدارس دینی موجود را بوجود آوریم. افراد زیادی هستند که به دیپلم فارغ التحصیلی نیاز ندارند. آنها می خواهند فقط در رابطه با اسلام چیزی بدانند، اینکه چگونه نماز بخوانند، اصول دین چیست و از مسائل ابتدایی آن با خبر شوند. بنابراین ما برای تشکیل چنین گروهی، اعلامیه داده ایم. ما می خواهیم در مسجد یک مرکز فرهنگی اجتماعی تشکیل دهیم تا جوانان و افراد مسن تر در آن حضور یابند. اکنون بیش از ۷۰ نفر در نماز جمعه مسجد، حاضر می شوند. من به عنوان امام جمعه ی مسجد سعی دارم تا حضار را از مهمترین موضوعات جامعه مان آگاه سازم. شاید به خاطر اینکه من فرزندی سه ساله دارم، بیشتر موضوعات مطرح شده را به آموزش و تربیت اختصاص دادم. هم اکنون این یک موضوع مهم و به روز است ".
مسجد آپانای از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۹۵ بسته بود و ساختمان آن در اختیار ادارات دولتی قرار گرفته بود. در طول سال ها استفاده ی غیر معمول، ظاهر مسجد بکلی تغییر یافته بود، اما مهندسین معمار، با استفاده از عکس های قدیمی و نقشه های بجا مانده و تحت حمایت مرکز فدرال و ریاست جمهوری تاتارستان، نما اولیه و شکل داخل مسجد سنگی غازان را بازسازی کردند. نما، کاشی کاری ها و همچنین گچ بری های داخل مسجد به مانند گذشته شده است. کف آن با فرش های گران قیمت ایرانی مزین شده است. و منبر زیبای آن از چوب قرمز است.
حیاط مسجد در حال بازسازی است و فروشگاه مسجد نیز بازسازی می شود. در محوطه ی مسجد محلی برای وضو در نظر گرفته شده که ورودی زنان و مردان مجزا است.
نائیل حضرت گالیموف در پایان سخنان خود می گوید:
"این مسجد بسیار راحت و آرام است و انسان در آن احساس آرامش می کند. از گذشته های دور مسلمانان در آن نماز می خواندند و دست دعا به سوی خداوند دراز می کردند. لذا شاید این باعث بوجود آمدن جوی خاص و روحانی در مسجد شده باشد. ما می خواهیم که همچون نگینی در بخش قدیمی شهر غازان به یک مرکز روحانی تبدیل شویم ".
اما اکنون همانطور که رستم مینین خان اف به آن اشاره کرده است، "چنین مسجد تاریخی همچون آپانای، تاتارستان را زیباتر کرده است ".