اقدام آنکارا به سرنگون کردن یک فروند «سوخو-24» روسی در مرز سوریه با ترکیه، از دید اغلب ناظران و تحلیلگران، اقدامی غیرمنتظره بود که ریسک های بالایی را برای روابط دو کشور و همچنین عرصه گسترده تر تعاملات بین المللی به همراه دارد. این امر به ویژه از آن جهت اهمیت می یابد که حتی در صورت صحت ادعای ترکیه مبنی بر نقض حریم هوایی خود توسط جنگنده مذکور، با توجه به مشخص بودن ملیت و هدف این جنگنده و عدم تهدید ترکیه توسط آن، امکان انجام اقدامات غیرتهاجمی مرسوم، همچون اسکورت کردن آن تا خروج از مرزها وجود داشت.
به این ترتیب، در نخستین منظر، می توان گفت که اقدام ترکیه در این ماجرا، یک نوع دامن زدن غیرضروری به تنش ها در منطقه بوده و نیازی به گفتن نیست که ریشه آن، به مسائل و تحولات سوریه باز می گردد. به عبارت دیگر، در ریشه یابی این واقعه، باید به حمایت روسیه از دولت بشار اسد در سوریه و مخالفت ترکیه با این امر اشاره کرد. عملیات هوایی روسیه در سوریه، طی هفته های اخیر سبب تغییر موازنه قوای میدانی در این کشور به نفع نیروهای دولتی و به ضرر ترکیه و گروه های مورد حمایتش در سوریه شده است.
در حقیقت، همین تغییر توان قوای میدانی بود که سبب شد کشورهای غربی ضمن احساس خطر نسبت به منافع خود، گسترده تر شدن دامنه مذاکرات بین المللی صلح سوریه را پذیرفته و با مشارکت ایران به عنوان یکی از طرف های اصلی و تأثیرگذار در این موضوع، موافقت نمایند. تردیدی نیست که مجموعه این تحولات، به هیچ وجه برای ترکیه و دیگر حامیان منطقه ای تروریست ها که طی سال های اخیر منابع فراوانی را در مخالفت با اسد هزینه کرده اند، خوشایند نبوده و نیست.
اما با وجود این مسائل، باز هم باید گفت که اقدام ترکیه در سرنگون کردن هواپیمای روسی، یک اشتباه محاسباتی از سوی این کشور بوده که نشان می دهد تحولات اخیر، چنان عرصه را بر دولتمردان ترکیه تنگ کرده که حتی در مسائل مهمی چون نحوه تعامل با دیگر بازیگران تأثیرگذار با بحران سوریه — و به طور خاص بازیگری که خود ترکیه منافع فراوانی در تعامل با آن دارد — توان اتخاذ تصمیم صحیح را نداشته و اقدامی انجام می دهد که می تواند فاجعه بار باشد.
اما اکنون سوال اینجاست که پس از این واقعه، در عرصه روابط دوجانبه، منطقه ای و بین المللی، چه وقایعی رخ خواهد داد؟ واکنش روسیه به این اقدام ترکیه چیست و در مقابل، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) چه تدابیری را در مقابل روسیه اتخاذ خواهد کرد؟
در وهله نخست، باید گفت که با توجه به مجموعه شرایط موجود از یک سو و نوع رویکردهایی که همواره از روسیه سراغ داریم از سوی دیگر، نباید انتظار داشت که روس ها واکنشی احساسی، دفعی و ناگهانی به این ماجرا از خود نشان دهند؛ بلکه واکنش آن ها، در قالب مجموعه ای از اقدامات سیاسی و نظامی تبلور خواهد یافت.
در رابطه با سوریه، انتظار می رود که واقعه روز سه شنبه، به اتخاذ سیاستی قاطعانه تر و سازش ناپذیرتر از سوی روسیه منجر شده و از سوی دیگر، به تقویت محور روسیه- ایران- حزب الله- ارتش سوریه در عرصه میدانی این کشور منجر شود. در این چارچوب، روس ها ضمن پیگیری اهداف پیشین خود به شکلی جدی تر، منافع مشخص ترکیه را نه تنها در سوریه، بلکه در دیگر کانون های بحران در منطقه هدف قرار خواهند داد.
البته تردیدی نیست که آنچه بر شدت و ضعف اقدامات روسیه تأثیرگذار خواهد بود، نوع واکنش دیگر اعضای ناتو به این ماجرا است. اما روسیه به خوبی آگاه است که در شرایط کنونی بین المللی، مجموعه غرب به هیچ وجه خواستار آن نیست که روسیه را در نبرد بین المللی علیه تروریسم از دست بدهد.
بر این اساس، هرچند اعضای ناتو بر حمایت از ترکیه تأکید دارند، اما به هیچ وجه نباید انتظار اقدامی جدی و تحریک آمیز را از سوی آن ها در قبال روسیه داشت. در این زمینه، اشاره به دو نکته ضروری است. نخست اینکه هرچند ساعاتی پس از سرنگون شدن هواپیمای روسیه، اعلام شد که ناتو نشستی اضطراری را برگزار می کند، اما این سازمان به سرعت اعلام کرد که برگزاری این نشست، در چارچوب «ماده 4» منشور ناتو که به بحث مبارزه با تهدید علیه تمامیت سرزمینی، استقلال سیاسی و یا امنیت یکی از اعضا می پردازد نیست و تنها جنبه مشورتی دارد.
از سوی دیگر، فرانسوا اولاند، رئیس جمهور فرانسه، طی روزهای اخیر و پس از وقوع حمله تروریستی در پاریس، مکرراً تأکید داشته که باید یک ائتلاف فراگیر بین المللی علیه داعش تشکیل شود و در همین راستا، قصد سفر به مسکو و گفت و گو با پوتین را دارد. به این ترتیب، غرب می داند که شکل گیری چنین ائتلافی به هیچ وجه بدون روسیه امکان پذیر نیست و به همین دلیل است که نباید روسیه را از دست داد.
با توجه به جمیع این ملاحظات، می توان گفت که بازنده اصلی بحران به وجود آمده، فقط ترکیه است؛ زیرا از یک سو خود را با یکی از قدرت های موثر بین المللی درگیر کرده و از سوی دیگر، نمی تواند آن گونه که انتظار دارد، حمایت همه جانبه متحدانش در ناتو را به دست بیاورد.
حمیدرضا عزیزی
دکترای مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز- پژوهشگر حوزه اوراسیا
