طي قرنهاي متمادي روسيه بعنوان كشوری چند مذهبی با مليتهای متعدد به موجوديت خويش ادامه داده است و بعد از پيوستن روسيه به سازمان كنفرانس اسلامي بعنوان عضو ناظر در سال 2005، اقدامات گسترده ای در جهت توسعه روابط متقابل با جهان اسلام انجام داده است. تعاملات روسيه با مسلمان جهان در بسياري از مسائل مهم جهاني تا اندازه ای منطبق بر يكديگر هستند که حتی روسیه میزبان بزرگترین نشستهای متعدد جهان اسلام می باشد و چنین تعاملات نزدیک روسیه با کشورهای مسلمان جهان بی شک سهم بسزايي در امر تقويت درك متقابل ميان روسيه به عنوان کشوری با جمعیت مسلمان چشمگیر و جهان اسلام ايفاء مي كند.
مسئله «تساهل و تسامح» به عنوان يکي از ابعاد آموزه‌هاي اسلام مسلمانان را دعوت به همزيستي با جوامع غيرمسلمان می نماید، اما از سوی دیگر اقداماتی از قبیل تاسیس بزرگترین مسجد و مجتمع اسلامی کل اروپا در مسکو به دستور ولادیمیر پوتین، فعالیت آزادانه ادارات دینی مسلمانان و مراکز مطالعات اسلامی، انتشار کتب مختلف در زمینه فلسفه و اندیشه اسلامی و موارد بسیار دیگری گویای رابطه مسالمت آمیز متقابل از سوی دولت روسیه نسبت به مسلمانان روسیه و سایر کشورهای جهان نیز می باشد. در این نوشتار تلاش شده تا نگاهی به مسئله حیات سیاسی روسیه و نقش عامل اسلام به عنوان فاکتوری موثر در سیاست داخلی، مسئله قومیت و مذاهب و هم در چشم انداز تعاملات بین المللی این کشور داشته باشد.
نقش اسلام در روند شکل گیری هویت، مناسبات داخلی، تعاملات بین المللی و جهان بینی روسیه را نباید نادیده گرفت. هویت فرهنگی، ملی و سیاسی مسلمانان به عنوان بخش از ساکنین همیشگی روسیه در طی تاریخ این کشورتا به امروزعمیقاً تحت تاثیر پیوستگی آنان با حکومت مرکزی بوده است. گذشته از زمان حمکرانی اتحاد جماهیر شوروی سابق، که فشارهای زیادی به مسلمانان و در کل دینداران وارد می شد و در نتیجه تلاش های مقطعی برای کسب خود مختاری بیشتر از سوی مسلمانان انجام می گرفت، در سایر ادوار تاریخی روسیه ارتباط نزدیکی بین جامعه مسلمان نشین و دولت مرکزی وجود داشته است. علاوه بر آن باید به تاثیر عامل اسلام بر تعاملات سیاست خارجی، تحولات و دورنمای مسائل امنیتی روسیه در دوران شکل گیری فدراسیون روسیه و ماهیت روابط این کشور با بازیگران بین المللی و منطقه ای نیز اشاره نمود. با فروپاشی شوروی اسلام از هم از منظر کمی و هم از منظر کیفی توسعه چشمگیری یافت و مسلمانان آزادی های مذهبی بیشتری نسبت به گذشته بدست آورده اند.
در اين ميان، دين اسلام به عنوان دينى با قدمت و ريشههاى تاريخى كهن و نيز مسلمانان روسيه با جمعيتى قابل توجه در کنار مجموعه عوامل داخلی و خارجی دیگر از قبیل افزایش قدرت کشورهایی مانند جمهوری اسلامی ایران و ترکیه در همسایگی روسیه، تحولات سریع خاورمیانه و آسیای مرکزی و رشد رادیکالیسم اسلامی منظرى را پيش روى همگان قرار داده كه در آن خواسته یا ناخواسته همه قشرهاى مردم روسيه اعم از مقامات، دانشمندان و مردم به اسلام به عنوان يك عامل تعيين كننده در آتيه و سرنوشت روسيه بنگرند. در نتیجه ديدگاه دولت روسيه نیزنسبت به مسلمانان تا حد زيادي تغيير كرده و نتنها مسلمانان را به عنوان بخش مهمی از شهروندان روسي پذيرفته اند، بلکه حتی شاهد سیاستهای عملگرایانه روسیه در قبال جهان اسلام و به ویژه خاورمیانه و تحولات اخیر آن هستیم.
وضعیت مسلمانان در گذشته و در حال حاضر بسیار مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، اما سوال در اینجاست که چه چشم اندازی پیش روی جامعه مسلمانان روسیه قرار دارد. اسلام رشد خواهد کرد و به بخشی از آگاهی داخلی و سیاسی و همچنین رفتار بخش مهمی از شهروندان روسیه تبدیل خواهد شد. اگر فرض را بر این بگذاریم که تعداد جمعیت مسلمانان روسیه افزایش یابد، به ویژه رشد چشمگیری را در قفقاز شمالی شاهد خواهیم بود، و اگر این احتمال را در نظر بگیریم که جمعیت کل روسیه نسبت به حال حاضر کاهش نسبی پیدا کند، در این صورت جمعیت مسلمانان روسیه نسبت به کل جمعیت روسیه افزایش چشمگیری خواهد یافت. از طرفی در آینده دو تمایل متضاد میان جامعه مسلمان روسیه شکل خواهد گرفت: از یک سو مسلمانان تمایل خواهند داشت که هویت و خصیصه دینی خود را حفظ نمایند. از سوی دیگر همین مسلمانان در دنیای مدرن زندگی کرده، تحصیل عالی می کنند، آثار ادبی اصیل روسیه را مطالعه نموده و تلویزیون ملی این کشور و شاید هم کانال های ماهواره ای را تماشا کرده و حتی در جو فرهنگي و ارزش‌هاي هنري اروپايي بزرگ می شوند. در نتیجه، خواستها و رفتارهای دینی و معنوي او نمي توانند به سيستم ارزش‌ها و موازين رفتارهای سنتي محدود شوند.
این دو تمایل متضاد عواقب خود را نیز به همراه دارد و ایجاد تنش و تناقض میان اقشار و لایه های مختلف جامعه مسلمانان مدرن و مسلمانان سنتی را به ارمغان آورده، ضمن اینکه بازگشت شمار تقریبا بالای تحصیل کردگان در کشورهای عربی و به ویژه عربستان سعودی به سرزمین مادری نیز هجوم افکار و گرایشات رادیکالی را به همراه خواهد داشت، که خود منجربه مشکلات بعدی خواهد شد. همان طور که نسل جدید روحانیت که در کشورهای عربی آموزش دیده اند اکنون در منطقه ولگا در حال فعالیت هستند. در آینده فعالیت تروریسم تحت شعارهای مذهبی نتنها در داخل روسیه بلکه فراتر از آن ادامه خواهد یافت. به همین دلیل حکومت مرکزی فدراسیون روسیه برای مبارزه با این تهدید باید دیالوگ نظام مندی را با اسلام گرایان میانه رو در داخل روسیه و با همسایگان خود آغاز کنند، همانطور که اکنون شاهد آغاز این دیالوگ جدید از سوی دولت آقای پوتین هستیم. بهبود و گسترش روابط روسیه با جهان اسلام اهمیت ویژه ای در حفظ پرستیژ بین المللی و ثبات داخلی برای روسیه خواهد داشت و روابط پویای روسیه با جهان اسلام نه تنها به احیای اقتدار این کشور در صحنه بین المللی کمک خواهد کرد، بلکه تا حد بسیار زیادی مراودات مسلمانان روسیه با جهان اسلام و تحرکات آنها را تحت کنترل خود خواهد گرفت.
برای بررسی موضوع نقش اسلام به عنوان یک فاکتور سیاسی، علاوه بر مسئله چگونگی مواجهه دولت مرکزی با موضوع اسلام در روسیه باید جنبه های دیگری را در نظر گرفت. به این معنا که نباید ازنقش مسلمانان و میزان توانایی آنها برای مشاركت در زندگي سياسي، فرهنگي و اجتماعي روسيه غفلت کرد.
در واقع توانايي مسلمانان روسيه در اینکه بتوانند حول محور يك اسلام مترقي متحد شده و به عنوان امت اسلامی به حیات عمومی كشور روسيه وارد شوند به اندازه اتخاذ رویکرد دموکراتیک دولت فدرال دارای اهمیت است. هنوز تجربه جنگ چچن و استقلال طلبی آنها از خاطر روسها پاک نشده است، اگرچه بیشتر مسلمانان، از جمله در شمال قفقاز هرگز خواهان جدایی چچن از روسیه نیستند و حتی روحانیون مسلمان بر این عقیده هستند که نه تنها جامعه ارتدوکس بلکه جامعه اسلامی نیز به وجود روسیه نیرومند، باثبات و تجزیه ناپذیر احتیاج دارد. چراکه بر فرض محال که مناطق مسلمان نشین فدراسیون روسیه زندگی مستقل خود را شروع کردند، آیا آنها توان زندگی مستقل را خواهند داشت؟ حتی به نظر می رسد که با توجه به وضعیت کنونی در خاورمیانه بی شک خطرات وسیعی از سوی گروههای رادیکالی، این مناطق را تهدید نماید. با قدرت یافتن « دولت اسلامی» در کشورهای عربی و پیوستن جنگجویان چچنی و حتی نیروهایی که از آسیای مرکزی به جبهه داعش مسئله بازگشت این افراد به روسیه یکی از موضوعات بسیار با اهمیت است. در حال حاضر بازگشت جوانانی که مشغول تحصیل در کشورهای عربی بودند خود یکی از معضلات مناطق مسلمان نشین روسیه و به ویژه تاتارستان می باشد. این جوانان از فضای رادیکالی کشورهای عربی به ساختار میانه روی کشور خود باز می گردند و دیگر حتی ائمه محلی را قبول ندارند، خواهان تشدید مقررات دینی هستند و حتی تلاش دارند تا ساختارهای دینی خود را از بین ببرند. از سوی دیگر جریان اصلاح طلبی در میان نسل جوان مسلمانان روسیه شکل گرفته است که سعی در هدایت ساختارهای دینی حاکم به سوی انطباق با شرایط اروپای نوین دارد. در واقع، گرایش به نوسازی اسلام و ایجاد شیوه جدید زندگی که تلفیقی از حفظ ارزشهای دینی و دریافت المان های مدرنیته می باشد، ایجاد شده است.
در مجموع می توان گفت وضعیت منطقه قفقاز به گونه ای است که در آن تکرار تجربه استقلال کشورهای آسیای مرکزی بعید نیست، البته دولت فدرالی هرگز و به درستی چنین فرصتی را نخواهد داد اما ممکن است که شاهد ناآرامی و مناقشاتی باشند که با تعاملات درست و هدایت شده با کشورهایی اسلامی موفق، امکان کنترل آن وجود دارد. در این صورت فاکتور اسلام برای روسیه نه تنها عامل ضعف و تهدید نخواهد بود، بلکه موجب تحکیم بیشتر و همچنین افزایش قدرت در میان کشورهای منطقه که همگی کشورهای اسلامی هستند، می گردد. در واقع، حمايت و تهاملات سازنده روسیه با نيروهاي ميانه رو اسلامي براي پيروزي بر افراط گرايان فعال در این کشورضروري است. روسیه به دلیل فقدان کامل وحدت اسلامی هرگز یک دولت اسلامی نخواهد شد، و عوامل متعددی از قبیل ریشه های تاریخی و تمدنی، ساختار کشور، وضعیت جامعه جهانی مسلمانان و…چنین امکانی را ایجاد نخواهد کرد، اما نقش فاکتور اسلامی در زندگی اجتماعی روس ها و در جهت گیری گروه های سیاسی مختلف محسوس تر خواهد شد.
