آندری ساخاروف را « پدر» بمب اتم و « وجدان» اتحاد شوروی می نامیدند. او دانشمندی بود که مورد احترام زیاد مقامات شوروی قرار داشت ولی بعد مورد انتقاد شدید همان مقامات قرار گرفت. آندری ساخاروف با نفوذ در ساختار اتم اعتراف کرد: نمی توانم گیتی و زندگی بشری را « بدون منبع گرمای معنوی خارج از ماده و قوانین آن» تصور کنم.
سپتامبر سال 1989 میلادی. در کمیته امنیت دولتی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی اسناد محرمانه نابود شدند. آخرین 7 جلد اطلاعات در باره « طرح های ضربتی» « زاهد» و « روباه» سوزانده شدند. مابقی آنها — بیش از 500 جلد — قبلا سوزانده شده بودند. لقب دانشمند فیزیکدان « زاهد» بود. او آکادمیسین آندری ساخاروف، پدر بمب ترمو هسته ای ، برنده عالی ترین جایزه اتحاد شوروی بود. « روباه» (« لیسا) — لقب همسر او یلنا بونئر و یا به قول دوستان « لوسیا».
مقامات شوروی سهم ساخاروف در طراحی نیرومندترین سلاح آن زمان — بمب حرارتی هسته ای را مورد ارزیابی عالی قرار دادند. جوان ترین آکادمیسین سه بار عالی ترین جایزه را دریافت کرد — جایزه قهرمان کار سوسیالیستی. اما وقتی به دفاع از کسانی برخاست که حقوق آنها در اتحاد شوروی نقض می شد تمام جوایز خود را از دست داد. « زاهد» و « روباه» دائم تحت نظر بودند و تا آخر سال 1986 میلادی مورد تبعیض قرار داشتند. در سال 1986 میلادی رهبری کشور سیاست « پروسترویکا» و « علنیت» را پیش کشید.
ساخاروف مدرسه را با مدال طلا به پایان رساند. در سال 1938 میلادی وارد دانشکده فیزیک دانشگاه مسکو شد و یکی از بهترین دانشجویان در تمام تاریخ موجودیت آن بود. البته اولین تلاش ها برای انجام مستقلانه کارهای علمی در سال دوم دانشگاه ناموفق بود. اما دانشمند آینده به قدرت خود ایمان داشت.
هم رشته ای های ساخاروف در باره یک قضیه جالب تعریف کردند. یکبار در زمان امتحان تئوری نسبیت دو دانشمند مشهور شوروی سر امتحانات حضور داشتند. آنها نمره 3 را به ساخاروف دادند. (در روسیه عالیترین نمره 5 و بدترین نمره 2 است). اما عصر همان روز یکی از آنها به یاد جواب غیرعادی یکی از دانشجویان افتاد، کمی به آن فکر کرد و به همکارش تلفن کرد. « ببین، آن دانشجو، ساخاروف، جوابش درست بود! من و تو هیچی حالیمون نشد- به ما باید « 3» بدهند!
جنگ جهانی دوم شروع شد. دانشجویان را به پشت جبهه منتقل کردند و آنهامجبور شدند در ترکمنستان — عشق آباد به تحصیلات خود ادامه بدهند. آندری دانشگاه را با نمرات عالی به پایان رساند. سپتامبر سال 1942 میلادی ساخاروف را به کارخانه بزرگ نظامی در « اولیانوفسک» فرستادند. استعداد مهندس — مخترع جوان توجه زیادی به خود جلب کرد و در سال 1948 میلادی او عضو گروه علمی — پژوهشی طراحی سلاح حرارتی هسته ای شد.
«کا.ب-11» و یا «پروژه» — نام آزمایشگاه محرمانه ای بود که در آنجا روی بمب هسته ای کار می شد. این آزمایشگاه در صومعه ای در شهر « ساروف» قرار داشت. زمانی راهب سرافیم ساروفسکی در آنجا می زیست که بعدا در فهرست قدیسان شامل شد. اما آندری ساخاروف 28 ساله و نامزد علم فیزیک اولین چیزی که با ورود به آنجا دید، دو ردیف سیم خاردار در بین ستون های مرتفع که در بین آنها زمین شخم زده قرار داشت. زندانیان در این زمین کار می کردند. هر روز صبح، ساخاروف می دید که چطور ستون دراز خاکستری زندانیان از کنار پنجره اتاق او رد می شد.
ساخاروف 18 سال در « ساروف» زندگی کرد. شاید نوعی نیرویی آسمانی در آنجا نگذاشت ساخاروف فقط کار کند بلکه دائما به آدمها و ارزش های واقعی زندگی فکر کند؟ کی می داند…
بمب هسته ای — کوچکترین بمب در بین دیگر بمب هاست، اما حتی یکی از این بمب های کوچک می تواند یک شهر کامل را ویران سازد. طرح سلاح وحشتناک از عنوان شیرینی خانگی « زبان» برخوردار شد. پنج سال کار و آزمایش موفق بمب هیدروژنی. در اینجا مقامات کشور خساست بخرج ندادند و ساخاروف عضو آکادمی علوم اتحاد شوروی شد (او جوانترین آکادمیسین بود). ابتدا جایزه استالین و بعد جایزه لنین را دریافت کردند (در آن دوران، پول هنگفتی بود). سه بار نشان و ستاره قهرمان کار سوسیالیستی به دانشمند اعطا شد.
آندری ساخاروف بموازات کار روی ساخت بمب، ایده سلول های مغناطیسی پلاسما را مطرح کرد و محاسبات دستگاه سنتز قابل هدایت حرارتی هسته ای را انجام داد. ایده او اساس پژوهش های انرژی حرارتی هسته ای را تشکیل داد.
دو مقاله ساخاروف در باره تأثیر مضر مواد رادیو اکتیو انفجارات هسته ای بر وراثت و کاهش طول عمر انسان مورد ارزیابی عالی قرار گرفت. به ارزیابی دانشمند هر انفجار مگاتنی، 10 هزار قربانی بر اثر بیماری های سرطانی را موجب خواهد شد. در همان سال، تلاش ساخاروف برای تأثیرگذاری بر تمدید موراتریوم اعلام شده از سوی اتحاد شوروی بر انفجارات اتمی ناکام ماند. موراتریوم در سال 1961 میلادی لغو شد و در همان سال آزمایش بمب هیدروژنی مافوق قوی 50 مگاتنی به انجام رسید که بیشتر اهمیت سیاسی داشت تا نظامی. در ازای ساخت آن، سومین مدال قهرمان کار سوسیالیستی به ساخاروف اعطا شد. اینگونه تضادها بین طراحی سلاح و ممنوعیت استفاده از آن که درگیری های تندی با همکاران و مقامات را به همراه داشت نتایج مثبتی نیز داشت. در سال 1963 میلادی پیمان مسکو در باره ممنوعیت آزمایش سلاح هسته ای در اقیانوس، جو و فضا به امضا رسید.
موفقیت و ارتقاء مقام سریع مانع از آن نشد که ساخاروف عواقب احتمالی کارهای خود را فراموش کند. او در دفتر یادداشت خود نوشت: « شرکت در طراحی سلاح هسته ای هر چه بیشتر با درک این مهم همراه بود که این سلاح مسائل اخلاقی زیادی به وجود می آورد». از آن زمان به بعد با وجود اینکه از عنوان « پدر» بمب هیدروژنی شوروی برخوردار بود شرکت فعالی در قطع آزمایشات هسته ای داشت. این امر در بین مقامات عالی درگیری و عدم درک را دامن زد. آکادمیسین فقط به ایده نجات جهان از سلاح هسته ای اکتفا نکرد. ساخاروف از تمام کسانی که بطور ناعادلانه ای تحقیر شده بودند دفاع می کرد- او نوشت که آزادی باید به تمام کسانی بازگردانده شود که مورد تضییق قرار گرفتند و بطور ناعادلانه ای از طرف دولت مجازات شدند. نهایتا در سال 1968 میلادی ساخاروف را از کارهای محرمانه برکنار کردند. دفاع از حقوق بشر و کسانی که قربانی خشونت ها و قتل های سیاسی شدند در جای اول قرار گرفت.
فشار بر دانشمند و نزدیکان او بیشتر شد. اما ساخاروف ساکت ننشست. او یکی از موسسان کمیته مسکویی حقوق بشر بود که به مسائل آلودگی محیط زیست و لغو حکم مرگ و حق مهاجرت (در آن دوران مهاجرت از اتحاد شوروی به کشور دیگر مساوی با خیانت دولتی بود) می پرداخت.
در سال 1975 میلادی « در ازای مبارزه شجاعانه با هر نوع اشکال سرکوب ارزش های انسانی» جایزه صلح نوبل را دریافت کرد. او شخصا نتوانست آن جایزه را دریافت کند — زیرا در آن دوران، تمام فیزیکدانان معروف و تمام کسانی که کوچکترین آگاهی از اسرار دولتی داشتند ممنوع الخروج بودند.
صبر رهبری شوروی در دسامبر سال 1979 میلادی لبریز شد. پس از ورود نیروهای شوروی به افغانستان ، ساخاروف بارها به نکوهش این عملیات دست زد. سپس در مصاحبه با روزنامه آلمانی « دی وِلت» و روزنامه آمریکایی « نیویورک تایمز» از این موضوع صحبت کرد. پاسخ دولت شوروی به سخنان ساخاروف: صدور فرمان سلب تمام جوایز دولتی اتحاد شوروی از فیزیکدان شوروی بود. او را به شهر « گورکی» (نیژنی نوگورود» کنونی) تبعید کردند. « گورکی» به این دلیل برای تبعید ساخاروف انتخاب شد که شهری بسته بود. بدون دریافت اجازه ویژه، هیچ کس نمی توانست وارد شهر شود. این امر فورا امکان « تماس های ناخواسته» را محدود کرد. از سوی دیگر تبعید به یک مرکز بزرگ علمی — فنی نشانگر آن بود که آکادمیسین هنوز فعال است. طی سالهای سکونت در « گورکی» ، ساخاروف دوبار اعتصاب غذا اعلام کرد و بدین ترتیب به تعقیب نزدیکان و خویشاوندان خود اعتراض نمود. اما دانشمند را به بیمارستان منتقل کردند و بزور به او غذا خوراندند. کارمندان امنیت که مدام او را تحت نظر داشتند می گفتند: « نمی گذاریم بمیری». مقامات از جنجال جهانی ای می ترسیدند که در صورت مرگ ساخاروف ممکن بود بروز کند.
حالا چند کلمه ای در باره عشق صحبت کنیم. آندری، کلاوا ویخیریوا، کارمند آزمایشگاه را در اولین روز کار خود — 10 ماه نوامبر سال 1942 میلادی در کارخانه نظامی اولیانوفسک — دید. کلاوا تا قبل از جنگ در لنینگراد درس می خواند. اما جنگ شروع شد و او نتوانست تحصیلات عالی خود را به پایان برساند. آنها باهم دوست شدند. بهار وقتی آندری به کلاوا کمک کرد جالیزار را برای کشت آماده کند ، فهمید که این عشق است ونه دوستی ساده. ساخاروف کتبا از کلاوا تقاضای ازدواج کرد.
کلاوا سه فرزند برای ساخاروف بدنیا آورد و 8 ماه مارس سال 1969 میلادی بر اثر ابتلا به سرطان درگذشت. مرگ او ضربه سختی برای ساخاروف بود. به گفته خودش، چند ماه را گویی در خواب است گذراند، به هیچ کاری دست نزد، نه کارهای علمی و نه فعایت های اجتماعی. سپس پول زیادی — 30 حقوق آکادمیسینی — را برای ساخت بیمارستان امراض سرطانی، صلیب سرخ بین المللی برای کمک به قربانیان بلایای طبیعی و گرسنگان و به بنیاد کودکان اهدا کرد.
آندری برای اولین بار پاییز سال 1970 میلادی در خانه دوست مشترکشان با یلنا بونئِر آشنا شد. ساخاروف بقول خودش، زنی خیلی زیبا و فعال را دید. آنها را به یکدیگر معرفی نکردند. یلنا رفت. اسم او را به ساخاروف گفتند. اما یلنا او را می شناخت. در پاریس کتاب او تحت عنوان « تفکر در باره پیشرفت ، همزیستی مسالمت آمیز و آزادی اندیشه» را خوانده بود. قطعه ای رمانتیک از گوته در خاطرش باقی مانده بود: « فقط کسی که شایسته زندگی و آزادی است هر روز برای رسیدن به آن وارد نبرد می شود».
بزودی آنها را با هم آشنا کردند. زنی پر انرژی و فعال و آکادمیسین خجالتی « با مهر محرمانه». یکسال از « عدم ابراز علاقه» رنج بردند تا اینکه 24 ماه اوت سال 1971 میلادی مهر سکوت شکسته شد. آنها در آشپزخانه بودند، یلنا صفحه گرام کنسرت آهنگساز ایتالیایی آلبینونی را گذاشت. به اعتراف ساخاروف، موسیقی زیبا و هیجان شدید درونی بهم آمیختند و او گریه کرد. یلنا 47 سال داشت و آندری 49 سال. یلنا 5 سال بود که طلاق گرفته بود و او سه سال بود که همسرش را از دست داده بود.
ساخاروف درک می کرد که سرویس های ویژه سعی می کنند تمام فعالیت اجتماعی او را با کمک رویدادهای تصادفی تحت تأثیر قرار بدهند. آنها سعی می کردند از تأثیر زن دومش برای بدنام کردن او استفاده کنند. روزنامه های شوروی یلنا را « زنی طماع، بدنام و جنایتکار و مأمور صهیونیسم بین المللی» می نامیدند. اما هیچ چیز نتوانست احساس عمیق و صادقانه آندری نسبت به یلنا را تغییر بدهد. آندری دفتر خاطرات خود را در اختیار یلنا گذاشت و اجازه داد آن را بخواند. یلنا گفت که « کار درستی نیست، زیرا دفتر خاطرات، برای خود شخص نوشته می شود». آندری گفت: « تو و من یکی هستیم».
یک روز زمستانی ماه دسامبر سال 1986 میلادی افرادی در لباس های شخصی بطورغیر منتظره ای وارد آپارتمان آنها در « گورکی» شدند. آنها تلفنی روی میز گذاشتند و هشدار دادند که فردا ساعت 10 صبح به آنها زنگ خواهند زد. اما تلفن ساعت 3 بعد از ظهر بصدا در آمد. میخائیل گورباچف پایان تبعید را به اطلاع ساخاروف رساند: « برگردید و فعالیت وطن پرستانه خود را ادامه بدهید». یک هفته بعد آندری و یلنا به مسکو برگشتند. در همه جا « پروسترویکا» طوفان به پا کرده بود. ساخاروف بلافاصله در گرداب زندگی اجتماعی غرق شد و در کار کنگره نمایندگان مردمی شرکت کرد.
در آن روزها سبک خاص زندگی آنها شکل گرفت. صبح ، راننده ساخاروف را به کرملین می برد و یلنا تلویزیون را روشن می کرد و جلسه کنگره را تماشا می کرد.وقتی زنگ تنفس اعلام می شد، یلنا سوار خودروی قدیمی می شد و به میدان سرخ می رفت و در نزدیکی برج اسپاسکی منتظر آندری می شد. باهم برای صرف ناهار به رستوران می رفتند. بعد یلنا او را دوباره به کرملین می رساند و خودش به خانه بر می گشت و روبروی تلویزیون می نشست. او آن صحنه فراموش نشدنی را دید که گورباچف اولین و یگانه رئیس جمهور اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی برنده آینده جایزه صلح نوبل، آکادمیسین موسفید ساخاروف را که خودش زمانی برنده جایزه صلح نوبل شده بود را با حرکتی سریع و خشن از پشت تریبون بیرون راند.
14 دسامبر سال 1989 میلادی آندری پس از صرف ناهار گفت که خسته شده و می خواهد کمی استراحت کند و خواست دوساعت بعد بیدارش کند. وقتی یلنا برای بیدار کردن او وارد اتاق شد، آندری بر کف اتاق کنار قفسه کتاب ها افتاده بود. یلنا با فریاد های جانخراشی سرش را به سینه او کوفت: « تو مرا فریب دادی! تو که 3 سال دیگر را به من قول داده بودی!» ساخاروف اطمینان داشت که مثل پدرش در سن 72 سالگی خواهد مرد.
پاتالوژیست معروفی پس از کالبد شکافی گفت: « جای تعجب است که ساخاروف تا سن 69 سالگی زنده مانده است. دلیل اصلی مرگ، بیماری قلبی مادرزادی. بیماران مبتلا به چنین بیماری معمولا بین سن 35 و 50 ساگی می میرند».
چه نیرویی 19 سال اضافی برای زندگی روی زمین به ساخاروف هدیه کرده بود؟
