برجام؛ شمارش معکوس آغاز شده است

اسپوتنیک – ولادیمیر ساژین خاورشناس مطرح روس در این خصوص چنین می نویسد: با این حال، این امر به هیچ وجه از اهمیت آن نمی کاهد. در ژوئیه 2015، روسیه، آمریکا، چین، بریتانیا، فرانسه، آلمان با مشارکت اتحادیه اروپا توافقی با ایران منعقد کردند که فعالیت‌های هسته‌ای تهران را محدود و تحت کنترل شدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار داد. در عوض تحریم های مالی و اقتصادی علیه ایران لغو شده بود. این دستاورد بزرگ دیپلماسی جهانی در حفظ رژیم منع گسترش، نمونه ای روشن و آموزنده از توانایی قدرت های پیشرفته در حل پیچیده ترین مشکلات، علیرغم اختلافات بین آنها بود.

اما در سال 2018، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، کشور خود را از برجام خارج کرد و شدیدترین تحریم ها را علیه ایران اعمال نمود. در پاسخ، تهران تقریباً تمام بندهای برجام را نقض کرد و نیروگاه های غنی سازی اورانیوم خود را به سانتریفیوژهای کارآمد نسل جدید مجهز کرد.

ایران به سطح غنی‌سازی اورانیوم 60 درصد (براساس برجام - 3.67 درصد مجاز است) رسیده، 2313.4 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده (مجاز - 300 کیلوگرم) تولید و ذخیره کرده است، تولید اورانیوم فلزی غنی‌شده تا 20 درصد را آغاز کرده است که این کار برایش توسط آن سند ممنوع است. (فلز اورانیوم غنی شده تا 90 درصد - بخش اصلی کلاهک هسته ای است).

روی کار آمدن جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، یکی از حامیان برجام، به احیای توافق هسته ای امید بخشیده است. در سال 2021، تیمی از مذاکره‌کنندگان منصوب توسط حسن روحانی، رئیس‌جمهور سابق ایران، شش دور مذاکره را در وین برگزار کرد. به نظر همه شرکت کنندگان، در طی این مدت پیش نویس سند مشترک در مورد احیای برجام به میزان 70 تا 80 درصد تشکیل شد.

دور هفتم، اولین دور در دوره دولت جدید ایران با حضور تیم جدیدی از مذاکره کنندگان ایرانی، از 29 نوامبر تا 17 دسامبر با چند تنفس برگزار شد. تهران در آن دو پروژه با چشم انداز خود برای حل مشکل برجام ارائه کرد. سند اول درباره لغو تحریم های آمریکا و سند دوم درباره فعالیت های هسته ای ایران است. این پیشنهادات حول محور چهار خواسته ایران بود: اول، ایالات متحده باید تضمین هایی را برای عدم خروج از توافق هسته ای در آینده تحت هیچ دولت در کاخ سفید ارائه دهد. دوم، آمریکا باید خسارتی را که ایرانی‌ها یک تریلیون دلار تخمین زده‌اند، از تحریم‌هایی که اعمال کرده‌اند، جبران کند. سوم، آمریکا باید تمامی تحریم های ضد ایرانی خود را تحت کنترل موثر بردارد. چهارم، تنها در این شرایط تهران آماده توقف توسعه برنامه هسته ای خود است. علاوه بر این، ما متذکر می شویم که ایران نه اینکه آماده است به سطح ژوئن 2015 برگردد، بلکه فقط حاضر است که این برنامه را در سطح کنونی آن که بسیار بالاتر از سطح 2015 است، نگه دارد. در عین حال، بسیاری از کارشناسان می گویند که برخی از دستاوردهای سال های اخیر برگشت ناپذیر است، یعنی با برجام "مطابقت ندارند".

چنین اظهارنظری در میان مخالفان ایران شور و شوقی برنیاگیخت. تنفس اعلام شد. مذاکره کنندگان به طور مداوم جلسات و گفتگوهای دوجانبه و چندجانبه را برای یافتن مصالحه و دستیابی به راه حل قابل قبول برگزار کردند.

دور هشتم در 27 دسامبر آغاز شد و پس از تعطیلات سال نو در 3 ژانویه 2022 از سر گرفته شد. این دور با شدیدترین، طاقت فرساترین و دراماتیک ترین کار همه هیئت ها همراه بود. جای تعجب نیست که یکی از مذاکره کنندگان ایرانی، در اواخر شب ضمن بازگشت به هتل خود گفت که این کار مانند بازگشت از جنگ است.

همانطور که میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان های بین المللی در وین خاطرنشان کرد، اکنون همه شرکت کنندگان در مذاکرات متوجه هستند که پیشرفت هایی وجود دارد. اما به تلاش های مداوم بیشتری نیاز است.

و در روزهای اخیر پرتوی از نور در انتهای تونل وین ظاهر شده است. گفته سرگئی ریابکوف معاون وزیر امور خارجه روسیه در کنفرانس مطبوعاتی در ژنو در 10 ژانویه خوش بینی معتدلی برانگیخته است.

او گفت: "مذاکرات در وین شتاب بیشتری گرفته است. شانس دستیابی به راه حل <…> در مورد برنامه هسته ای ایران افزایش یافته است. این یک چیز مثبت است. همه طرف ها تمایل خود را برای یافتن راه حل برای مشکلات باقی مانده نشان می دهند. اکنون برخی راه حل ها برای کمک به دستیابی به هدف اصلی امکان پذیر است. من تاکید می کنم که آنها جایگزینی برای توافق اساسی نیستند که باید در ابعاد کامل بازسازی شود.

دیپلمات روسی با دقت بسیار پرده ای را که هدف تاکتیکی مذاکره کنندگان را پنهان می کرد - دستیابی به توافق موقتی که مقدم بر روند مرحله ای احیای کامل برجام است، برداشت.

وحید جلال زاده، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا، در 12 ژانویه در تایید این موضوع گفت: در حالی که اولویت هیئت ایرانی در مذاکرات وین دستیابی به توافق دائمی بر سر برجام است، اما باید اذعان کنیم که توافق موقت به ابتکار راهبردی برای رفع تحریم و منافع ملی لطمه ای وارد نمی کند. این نماینده مجلس در عین حال تاکید کرد که توافق موقت ایده آل نیست اما در دست بررسی بوده و پذیرفته یا رد نشده است.

این در حال حاضر چیز جدیدی در موضع ایران است. برای مدت طولانی، تهران با هرگونه توافق مقدماتی برجام مخالف بود. علاوه بر این، سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، به معنای واقعی کلمه دو روز قبل از اظهارات آقای جلال زاده، تاکید کرد که تهران روی انعقاد یک توافق بلندمدت اتم حساب می کند و توافق موقت را بی معنی می داند.

دلیل چنین تغییراتی چیست؟ شاید چند دلیل وجود داشته باشد. اولاً، دیپلماسی ایرانی که سابقه ای هزار ساله دارد، هیچ گاه ساده نبوده است. ثانیا، و این ارتباط مستقیم با نکته اول دارد، نکته اصلی این است که حریف را گیج کند. ثالثاً ایجاد شرایط و زمینه برای معاملات بیشتر. چهارم، نشان دادن درایت و انعطاف ناپذیری مقامات به ایرانیان.

مبنای ایدئولوژیک چنین سیاستی را آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب به وجود آورده است. وی در 18 دی به مناسبت سالگرد آغاز قیام ضد شاه در ایران سخنرانی کرد. موضوع سخنان رهبر مربوط به به مذاکرات وین نبود. اما شرایط نیاز به حمایت عقیدتی داشت و رهبر گفت که مذاکره و تعامل با دشمن به معنای تسلیم شدن در برابر او نیست. چنین دستورالعملی می تواند هر تصمیم تهران را در مذاکرات وین توجیه کند، از جمله دادن مجوز به "تعامل با دشمن" که متضمن سازش هم می باشد.

و به نظر می رسد که هیئت ایرانی در وین در حال گفتگو در مورد مصالحه است.

روزنامه الکترونیکی عرب زبان لندن رای الیوم در پیامی اختصاصی مورخ 01/09/2022 به نقل از "منابع ویژه" از توافق حاصل در مذاکرات برجام خبر داد. گزارش حاکی از آن است که در مذاکرات هسته ای توافق موقت دو ساله برای برداشتن گام به گام تحریم های و بازگشت ایران به تحقق الزامات برجام حاصل شده که فرصتی است برای ایجاد اعتماد بین آمریکا و ایران.

اگر به نحوی ساده صحبت شود، مشکل ضمانت‌های آمریکا که ایران در کل فرآیند مذاکره از ترس خروج آمریکا از توافق جدید بر آن اصرار داشت، به شرح زیر حل می‌شود: ایران ذخایر اورانیوم بسیار غنی شده، سانتریفیوژها و فلز اورانیومی که از زمان خروج آمریکا از برجام از ماه مه 2019 تا کنون تولید کرده است، به روسیه منتقل می کند و در صورت خروج دولت آمریکا از توافق، باز می گردد و ایران فعالیت های هسته ای خود را از سطحی که متوقف شده بود، از سر می گیرد.

موضوع لغو توقیف دارایی های ایران در خارج از کشور نیز در حال بررسی است. به گزارش رای الیوم، چوی جونگ - کان معاون وزیر امور خارجه کره جنوبی 8 ژانویه با علی باقری کنی مذاکره کننده ارشد هسته ای ایران در وین دیدار کرد. حصول توافقی بین دو طرف برای آغاز رایزنی های کارشناسی درباره صدور دارایی های مسدود شده ایران توسط کره جنوبی به ایران و بحث درباره سازوکاری برای بازیابی آنها اعلام شد. کره جنوبی بنا به درخواست ایالات متحده که مایل است حسن نیت خود را نشان دهد، این کار را انجام خواهد داد. وجوه مسدود شده ایران در خارج از کشور حدود 7 میلیارد دلار برآورد می شود.

چنین توافق تاکتیکی، موقت و مقدماتی ظاهرا تنها راه حل برای پیچیده ترین موضوع ایران در چارچوب عدم گسترش هسته ای است. لازم به تذکر است که تهران در گزینه فرضی مورد نظر مصالحه های قابل توجهی انجام داد. اما در نتیجه ایران توسعه برنامه هسته ای خود را در مسیری خطرناک متوقف خواهد کرد و آمریکا تحریم های اعمال شده توسط ترامپ علیه ایران را لغو خواهد نمود.

در شرایط مساعد، فرصتی بوجود می آید که ظرف دو سال اساس راه حل استراتژیک مشکل هسته ای ایران و شکل نهایی نسخه جدید برجام به طور کامل تهیه شود.

البته هنوز اظهارات رسمی از سوی شرکت کنندگان در مذاکرات هسته ای در وین منتشر نشده است. با این حال، شواهد غیرمستقیم حاکی از پیشرفت هایی است. علی باقری کنی، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران، در اوایل ژانویه گفت که "شمارش معکوس برای دستیابی به توافق نهایی در مذاکرات وین آغاز شده است" و تأکید کرد که "اختلافات در مذاکرات برای رفع تحریم‌ها در حال کاهش است".

با توجه به برخی اظهارات شرکت کنندگان در مذاکرات وین، می توان نتیجه گرفت که در اواخر ژانویه - اوایل فوریه، احتمال دستیابی به وفاق عام در مورد حل مشکل برجام و سرنوشت آتی آن وجود دارد.