اسپوتنیک - ولادیمیر ساژین خاورشناس مطرح روس، در آستانه سال نو میلادی ۲۰۲۲ می نویسد: سال ۲۰۲۱ سال بسیار سختی بود. در آن سال همه گیری ویروس کرونا جان ۵.۴ میلیون نفر را در تمام قاره‌های کره زمین گرفت و به یکی از دلایل اختلال مالی و اقتصادی جهانی تبدیل شد. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود.
در سال ۲۰۲۱، ایران از نظر تعداد مبتلایان - ۶.۱۷ میلیون نفر – مکان غمگین نهم در جهان و از نظر تعداد مرگ و میر ناشی از کووید-۱۹ با مرگ ۱۳۲ هزار نفر مکان نخست در خاورمیانه و دهم در جهان را اشغال کرد. گاه به گاه حالت انزوا و تعطیلی بسیاری از بنگاه ها در حوزه های مختلف ایران اعلام می شد. از ۲۵ دسامبر ۲۰۲۱ به دلیل جلوگیری از گسترش سویه اومیکرون omicron، مرزها با کشورهای همسایه بسته شده بود. در سال ۲۰۲۱، بلای طبیعی دیگری در ایران بوقوع پیوست - خشکسالی، یکی از بدترین بلایای ۵۰ سال گذشته. در برخی استان ها میزان بارندگی به بیش از ۸۰ درصد از شاخص میانگین کاهش یافته است. ایران به دلیل برداشت کم امسال مجبور به واردات بیش از هشت میلیون تن گندم شد. خشکسالی و گرما منجر به قطع برق در بسیاری از مناطق شده و مشکلات زیادی را در اقتصاد ایجاد کرده است. در چنین شرایطی تحولات سیاسی جدی در ایران نیز در حال رخ دادن بود.
مهمترین رویداد سیاسی داخلی انتخابات ریاست جمهوری بود که در نتیجه آن ابراهیم رئیسی رئیس سابق قوه قضائیه کشور، دوست نزدیک، معتمد و همشهری رهبر معظم انقلاب آیت الله خامنه ای، رئیس جدید قوه مجریه در ایران شد.
بسیاری از ایرانیان رئیسی را نه رئیس جمهور منتخب مردم بلکه منصوب شده توسط آیت الله خامنه ای نامیدند و گفتند که انتخابات را تقلب کردند. میزان مشارکت در کل تاریخ ۴۲ ساله جمهوری اسلامی ایران کم سابقه بود. در همان زمان ۴ میلیون برگه رای خراب ارائه شد که بسیار بیشتر از رقم معمول است. این امر گواه بر آن است که بسیاری از مردم ایران برای ثبت اعتراض خود به پای صندوق های رای رفتند. با محاسبات دقیق، رئیسی با حمایت ۲۶ درصد از رای دهندگان ایرانی پیروز شد. این امر بدون شک وضعیت پیچیده و مبهم سیاسی داخلی ایران را نشان می دهد.
روی کار آمدن رئیسی محافظه کار رادیکال به قوه مجریه امید بسیاری از ایرانیان برای اصلاحات در اقتصاد، سیاست و زندگی اجتماعی را نقش بر آب کرد. همه شاخه های حکومت اکنون در دست حامیان رئیس جمهور جدید است که مورد حمایت کامل رهبر معظم انقلاب خامنه ای است.
مشکلات داخلی به ویژه حاد است؛ سرنوشت برجام معلق است کمی بعد به برجام که بدون شک مشکل اصلی ایران است باز خواهیم گشت. حال به مشکلات اقتصادی می پردازیم. آنها را می توان به سیستمی و افزوده شده تقسیم کرد.مشکلات گروه اول شامل وابستگی به صادرات نفت است. همچنین ملی کردن امکانات اقتصادی، تضعیف بخش خصوصی؛ مدیریت ناکارآمد اقتصاد که مستقیماً با مهاجرت سالانه ده‌ها هزار متخصص واجد شرایط و دسترسی به پست‌های مدیریتی ژنرال‌ها و افسران سابق یا فعلی سپاه که تصوری عجیب از مدیریت مدرن دارند، مرتبط است. فساد بزرگی که کل جامعه ایران را تحت تاثیر قرار داده است از جمله آنها است.
از میان مشکلات افزوده شده می توان به تحریم های مالی و اقتصادی آمریکا اشاره کرد که بر کل اقتصاد و در درجه اول بر سیستم بانکی ایران تأثیر منفی می گذارد. بانک های ایرانی از سوئیفت قطع شده اند. این کشور مشکلات مزمن ارزی دارد که قیمت آن در سال های اخیر افزایش چشمگیری داشته است. کسری بودجه بالا و رشد نامحدود عرضه پول در صورت وجود کسری ارز اجازه نمی دهد نرخ تورم تحت کنترل باشد. اما باید توجه داشت که با وجود تحریم ها و همه مشکلات سیستمی، اقتصاد ایران پایداری خود را نشان داده است. پس از دو سال افت شدید، رشدی را نشان داد، البته در سال ۱۳۹۹ در جایگاه های بسیار پایینی قرار داشت. شاخص اصلی منفی خروج سرمایه بود که در پنج سال (از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰) به ۶۵.۵ میلیارد دلار رسید. در شرایط تورم بالا و خروج سرمایه، چشم انداز میان مدت اقتصاد در صورت نبود راه حل های سیاسی و اقتصادی لازم می تواند تیره و تار باشد و آنها مقدم بر همه، بازگرداندن برجام و بر این اساس، لغو (یا لغو جزئی) تحریم های مرتبط با جاه طلبی های هسته ای تهران است.
در سال ۲۰۲۱، تحلیلگران سه سناریو را برای توسعه رویدادهای پیرامون برجام در نظر گرفتند. اول بازگرداندن توافق هسته ای و لغو تحریم های آمریکا علیه ایران است. سناریوی دوم، توافق موقت در مورد برخی از جنبه های برجام است، در حالی که برخی تحریم‌ها کاهش می یابند. سناریوی سوم شکست مذاکرات و فروپاشی کامل برجام - تشدید تحریم ها، تشدید فعالیت های هسته‌ای ایران. هر یک از این گزینه‌ها حمایت سیاسی و اقتصادی مناسب را در نظر دارد. موثرترین راه برای بهبود اقتصادی ایران، بازگشت به برجام است. این امر راه را برای ایران به میزان نزدیک به ۱۰۰ میلیارد دلار ذخایر ارزی مسدود شده در بانک های خارجی هموار می کند و به احیای صادرات نفت خام ایران کمک می نماید. این امر به دولت کمک می کند تا کسری بودجه و در نتیجه تورم را مهار کند.
با لغو تحریم ها و انجام سیاست اقتصادی مناسب، اقتصاد ایران می تواند به نرخ رشد پایدار ۵ تا ۷ درصد دست یابد. کنترل تورم دشوارتر خواهد بود زیرا اصلاحات اساسی مورد نیاز است، اما تورم را می توان با روند نزولی تا حدود ۲۰ درصد مهار کرد. در صورت انعقاد یک توافق موقت در چارچوب برجام (امروز در پایان دسامبر ۲۰۲۱ بعید به نظر می رسد)، با بهبود کل سیستم مدیریت اقتصادی و مالی، رشد معین اقتصادی در ایران کاملا محتمل به نظر می رسد و در نهایت، یک سناریوی بدبینانه. پیش‌نویس بودجه سال ۱۴۰۱ ایران (مارس ۲۰۲۲ تا مارس ۲۰۲۳) که در ۱۲ دسامبر توسط رئیس‌جمهور به مجلس ارائه شد، نشان می‌دهد که تهران روی راه‌حل مثبت مشکل برجام حساب نمی‌کند و برنامه‌های مالی خود را عمدتاً بر روی مقابله با تحریم‌های آمریکا بنا می‌کند. در سال ۲۰۲۱ چنین سیاستی تا حدودی اقتصاد کشور را تثبیت کرده است، اما فرصت های داخلی به ته می کشد.
پیش نویس بودجه بر اساس قیمت نفت ۶۰ دلار در هر بشکه است. برای مقایسه، برنامه بودجه امسال بر اساس قیمت نفت در حدود ۴۰ دلار در هر بشکه تنظیم شد. ایران قصد دارد سال آینده ۱.۲ میلیون بشکه نفت در روز صادر کند. در سال جاری، ایران قصد داشت حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز به خارج از کشور بفروشد، اما تحریم های ایالات متحده مانع از اجرای برنامه های مقامات ایرانی شد - حجم عرضه کمتر از ۱ میلیون بشکه در روز بود.طرح بودجه افزایش شدید هزینه های نظامی را پیش بینی کرده است. قرار است بودجه سپاه بیش از دو برابر شود: ۹۳۰ تریلیون ریال (سال قبل ۴۰۳ تریلیون ریال بود). در مورد ارتش نیز بودجه آن حدود ۵۰ درصد افزایش یافته است - از ۲۱۲.۷۹ به ۳۳۹.۶۸ تریلیون ریال. این افزایش هزینه های نظامی به وضوح کمکی به بالا بردن سطح زندگی طبقه متوسط که رای دهندگان اصلی رئیس جمهور سابق حسن روحانی بودند، نمی کند. اما ابراهیم رئیسی واقعاً به این قشر از جامعه اهمیت نمی دهد. چنین بودجه ای نیز کمک زیادی به فقرا نخواهد کرد: تورم و برخی مالیات های جدید به گروه های کم درآمد ضربه می زند. همچنین سن بازنشستگی به مدت دو سال به ۶۵ سال افزایش خواهد یافت. همه اینها آبستن نارضایتی جدی عمومی است. با این حال، می توانیم قبول کنیم که در سال ۲۰۲۱ اقتصاد ایران توانست خود را با رژیم تحریم ها سازگار کند.
حال سوال این است: بقا یا توسعه. چشم اندازها به سرنوشت برجام بستگی دارد. در عین حال، قیمت سناریوی بدبینانه می تواند بسیار بالا باشد. افزایش تورم، فرار سرمایه و کاهش قدرت خرید، همراه با استفاده ناکارآمد از منابع و زوال زیرساخت‌ها، می‌تواند شهروندان را مجبور کند که نه تنها با مطالبات اقتصادی، بلکه سیاسی نیز به خیابان‌ها بیایند. لازم به تذکر است که به گزارش خبرگزاری کردی فرات نیوز (۱۳۹۰/۰۸/۱۵)، تنها در ژوئیه ۲۰۲۱ ۳۷۱۹ اعتراض ثبت شده است که تقریباً پنج برابر بیشتر از ژوئن است. "اعتراضات آب" قدرتمندی در خوزستان برگزار شد. نیروهای امنیتی برای سرکوب معترضان از گلوله های واقعی، نارنجک انداز و گاز اشک آور استفاده کردند. در نتیجه ۱۳ تظاهرکننده کشته شدند. کارگران نفت، کارگران، کشاورزان، معلمان و مستمری بگیران در سراسر کشور دست به اعتصاب زدند.
بنابراین در سال ۲۰۲۲ جدید، مسائل اجتماعی یکی از مهمترین موضوعات برای رئیس جمهور رئیسی خواهد بود. همانطور که اشاره شد، کل سال ۲۰۲۱ در ایران با همراهی اخبار وین برگزار شد. برای شش دور مذاکرات بر سر بازگرداندن برجام (از آوریل تا ژوئن)، به نظر همه مذاکره کنندگان، پیش نویس سند مشترک ۷۰ تا ۸۰ درصد آماده بود. ابراهیم رئیسی نه تنها تیم جدیدی از مذاکره کنندگان هسته ای، بلکه مفهوم جدیدی را تشکیل داد. در دور هفتم که از ۲۹ نوامبر تا ۱۷ دسامبر برگزار شد، تهران دو پروژه ارائه کرد: اولی در مورد لغو تحریم‌های آمریکا و دومی درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران. این پیشنهادها با احتیاط مواجه شد. قرار شد در دور هشتم مذاکرات که ۲۷ دسامبر آغاز شد، درباره وضعیت کنونی بحث شود.
سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه، شانس بازگرداندن برجام را خوب ارزیابی کرد. وی خاطرنشان کرد: طرف روسی به همراه شرکای چینی و اروپایی خواستار هماهنگی آماده سازی بسته اقدامات متقابل تهران و واشنگتن شدند. سرگئی لاوروف به این نکته اشاره کرد که ایران آماده بازگشت کامل و اجرای تعهدات خود از جمله اعمال پروتکل الحاقی به توافق جامع حاصله با آژانس است، مشروط بر اینکه آمریکا به تعهدات خود عمل کند و دیگر تهدیدی به تحریم نکند.
جیک سالیوان مشاور امنیت ملی بایدن، نیز به نوبه خود گفت که ایالات متحده "از روند مذاکرات با ایران در مورد توسعه هسته ای تهران راضی نیست."
آمریکایی ها بر این باورند که "آنها در این موضوع با اتحادیه اروپا اتحاد و ترکیبی از منافع با روسیه و چین دارند". با این حال، جیک سالیوان تصریح کرد که در پایان ژانویه یا اوایل فوریه، پنجره مذاکرات بیشتر در وین ممکن است بسته شود. همزمان، آقای سالیوان در هفته کریسمس از بیت المقدس دیدن کرد و مشکلات ایران هسته ای و برجام را با آیزاک هرتزوگ، رئیس جمهور اسرائیل، نفتالی بنت نخست وزیر یایر لاپید وزیر امور خارجه و بنی گانتز وزیر دفاع گفت و گو کرد. البته جیک سالیوان آنها را آرام کرد.
سیاستمداران بلندپایه اسرائیلی این ایده را بیان کردند که "برای اولین بار هر دو طرف واقعاً یکدیگر را درک کردند، پس از امروز ما کمی اعتماد به نفس بیشتری احساس می کنیم." به نظر آنها، دولت بایدن "در رابطه با ایران در موقعیت بهتری نسبت به اسرائیل قرار دارد." با این حال، همچنان به نظر می رسد که واشنگتن تا پایان سال ۲۰۲۱ با وجود موضع اسرائیل آماده بازگرداندن توافق هسته ای است. زیرا در ماهیت امر سؤال این است: یا برجام، یا فروپاشی نظامی- سیاسی در خاور میانه. در دسامبر ۲۰۲۱، فرصتی برای دستیابی به اتفاق نظر در مورد برجام وجود داشت. با این حال، حتی با انعقاد توافق هسته ای، ایران یک کشور هسته ای آستانه باقی خواهد ماند.
کارشناسان بر این باورند که ایران "بیشتر مواد و دانش لازم را حفظ خواهد کرد تا بتواند یک روز یک بمب نسبتاً سریع بسازد و در عین حال از چشم انداز تحریم های سخت یا حمله نظامی اجتناب کند." مشکل موشکی ایران هم از بین نخواهد رفت. از سال ۲۰۱۵، ایران از ده موشک بالستیک جدید و سه وسیله جدید پرتاب ماهواره (SLV) و همچنین چند سیستم حمل و نقل و پرتاب جدید رونمایی کرده است. بسیاری از سامانه های موشکی زیرزمینی یا به اصطلاح "شهرهای موشکی" ساخته شده اند. همه اینها تحت کنترل دائمی جامعه جهانی، در درجه اول ایالات متحده، اسرائیل، کشورهای عربی و سرویس های اطلاعاتی آنها خواهد بود.ب
با این حال، شکی نیست که احیای برجام فضای آرام تری را ایجاد خواهد کرد، تجربه بی نظیر کار دیپلماتیک در مورد برجام، انگیزه ای برای حل سایر مشکلات مرتبط با ایران خواهد بود. رئیس‌جمهور رئیسی که یکی از نزدیکان آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب است، کاملاً از مفاهیم سیاست خارجی رهبر حمایت می‌کند. علی خامنه‌ای بارها اعلام کرده است که یکی از اولویت‌های سیاست خارجی ایران ترجیح شرق به غرب، همسایگان به کشورهای دور و ترجیج کشورهایی است که "مفاهیم ما را قبول می‌کنند." و تهران به طور فعال به اجرای عملی دستورالعمل های رهبر - توسعه مشارکت با همسایگان، و همچنین با چین، روسیه و هند دست زده است. ایران و چین در ماه مارس برنامه همکاری جامع ایران و چین را امضا کردند.
نکته اصلی در این قرارداد سرمایه گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری چین در اقتصاد ایران طی ۲۵ سال در ازای تحویل مستمر نفت ایران است و همچنین همکاری نظامی و نظامی-فنی که به پکن حقوق بزرگی در ایران و خلیج فارس داده است. مسکو نسبت به توسعه روابط دوجانبه با تهران خوشبین است. لوان جاگاریان سفیر روسیه در ایران خاطرنشان کرد که انتظار دارد در دوره ریاست جمهوری جدید ایران تعاملات دو کشور تقویت شود. بر اساس گزارش رسانه‌ها، انتظار می‌رود در نیمه اول سال ۲۰۲۲ ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران به مسکو سفر کند و توافقنامه دراز مدت روسیه و ایران در زمینه همکاری همه جانبه را امضا کند. ایران در سپتامبر ۲۰۲۱ روند پیوستن به سازمان همکاری شانگهای (SCO) را آغاز کرد که شامل روسیه، چین، قزاقستان، هند، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان است.
ایران با عضویت در سازمان همکاری شانگهای اعتبار خود را افزایش می دهد و شرایطی را برای تقویت مواضع خود در شرق ایجاد می کند. رئیس جمهور رئیسی در نوامبر در اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی اکو در عشق آباد گفتگوهای ثمربخشی با همکاران خود داشت. فعالیت سیاست خارجی تیم رئیسی تازه شروع شده است. اینجا مشکلات زیادی وجود دارد. اینها روابط غیرقابل پیش بینی با طالبان افغانستان و روابط دشوار با ترکیه، عراق، و چشم انداز مبهم و شبح مانند در سوریه و یمن است. نمی توان از روابط مبهم با کشورهای عربی که "توافقنامه صلح ابراهیم" را با اسرائیل منعقد کرده اند و همچنین رویارویی خطرناک (یا حتی "جنگ ترکیبی") با خود اسرائیل و ایالات متحده اشاره نکرد.
تهران نگران مشکلات قفقاز جنوبی، پیروزی ائتلاف آذربایجان-ترکیه با مشارکت غیر علنی اسرائیل در جنگ قره باغ است. با این حال، باید پذیرفت که دولت جدید ایران با طالبان (ممنوع در روسیه) و با جمهوری های قفقاز و با ترکیه و مخالفان در جهان عرب، کارهای زیادی انجام می‌دهد و تلاش می‌کند تا وضعیت را بهبود بخشد. زمان نشان خواهد داد که این تلاش های تهران تا چه حد موفق خواهد بود.
با استفاده از این فرصت، سال نو ۲۰۲۲ را به همه شما تبریک می گوییم، به امید عمل گرایی، کفایت و پیش بینی پذیری سیاست های خارجی و داخلی دولت ها.