قیمت نفت WTI معاملات آتی ماه می تقریبا ۳۰۰ درصد افت داشت و به منفی۳۷.۶۳ دلار به ازای هر بشکه قیمت گذاری شد و در واقع بهای نفت خام برای اولین بار در تاریخ به سطح منفی رسید.
اما ماجرای منفی شدن قیمت نفت چه بود و این داستان از کجا شروع شد. دکتر منوچهر تکین کارشناس مستقل مسائل نفت و گاز از لندن در گفتگو با خبرنگار اسپوتنیک شرح می دهد که چطور و از کجا سقوط بهای نفت آغاز شد و آینده این بازار چه خواهد بود.
چطور این اتفاق افتاده است؟ بهای منفی نفت به چه معناست؟ چشم انداز تنظیم قیمت برای کشورهای نفتی چطور خواهد بود؟
این موضوع به چندین سال قبل بر می گردد، یعنی زمانی که استخراج نفت شیل آمریکا زیاد و زیادتر شد. در آن زمان اوپک که به تنهایی عمل می کرد، نمی توانست برای دفاع از قیمت نفت در مقابل ازدیاد نفت آمریکا از سقوط نفت جلوگیری کند و تولید خود را کم و کم تر نماید. پس با روسیه و سایر کشورهای خارج از اوپک وارد مذاکره شدند تا سایر کشورهایی که درآمدشان به میزان صادرات نفت بستگی دارد نیز تولید خود را کم کنند و به این شکل مانع سقوط بیش از اندازه بهای نفت شوند. به همین خاطر در ماه نوامبر سال ۲۰۱۴ الکساندر نوواک وزیر نفت و انرژی روسیه با عربستان و ونزوئلا در وین جلسه گذاشتند اما به توافق نرسیدند و قیمت نفت آن زمان که ۱۱۴ دلار به ازای هر بشکه می ارزید، اواخر بهار همان سال سقوط کرد و بعد از آن که عدم توافق کشورهای اوپک و غیر اوپک هم اعلام شد حتی به ۳۰ تا ۴۰ دلار در سال ۲۰۱۵ افت کرد. دو سال طول کشید تا مذاکرات کشورهای نفتی اوپک و غیر اوپک به نتیجه برسد و در آن زمان بود که کشورها تصمیم گرفتند از آغاز سال ۲۰۱۷ تولید خود را کمی کاهش دهند.
برای سه سال کشورهای اوپک و غیر اوپک با هماهنگی تولید نفت خود را کاهش دادند. این کشورها هر ۶ ماه جلسه داشتند، وضع بازار و قیمت را بررسی می کردند و در خصوص تولید تصمیم می گرفتند. این وضعیت ادامه پیدا کرد تا اینکه در اجلاس ماه مارس ۲۰۲۰ در وین که دو ماهی هم از پیدایش بیماری فراگیر کرونا گذشته بود و برخی از کشورها سیاست خانه نشینی، کنترل عبور و مرور، بسته شدن مغازه ها، شرکت ها و کارخانه ها را به تدریج اعمال می کردند، همگی متوجه شدند که باید تولید را خیلی پایین بیاورند. در آن جلسه توافقی صورت نگرفت و کشورها هر کدام به صورت جداگانه در خصوص تولید نفت خود تصمیم گیری کردند. به طور مثال عربستان تصمیم گرفت که تولید خود را بیشتر کند تا در این بحران سقوط بها با فروش بیشتر درآمد را جبران کند. که روش اشتباهی برای جبران سقوط بهای نفت بود. این وضعیت در دنیا بدتر هم شد. موضوع مهم بیماری کروناویروس بود و سیاست هایی که کشورهای مختلف برای مقابله با همه گیری این ویروس در پیش گرفتند. به طور مثال بسته شدن فعالیت های تجاری، حمل و نقل و کارخانه ها که باعث کاهش مصرف نفت در دنیا شد. به طور مثال اگر پیشتر مصرف روزانه نفت دنیا ۱۰۰ میلیون بشکه بود، در این هفته های اخیر به ۶۵ تا ۷۰ میلیون رسیده، یعنی ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش داشته است. در واقع وقتی که تقاضا و مصرف نفت دنیا به طور ناگهانی و ظرف چند هفته به این اندازه کم می شود، طبیعی است که قیمت نفت نیز سقوط خواهد داشت. پس عامل اصلی سقوط قیمت نفت به خاطر کم شدن تقاضاهاست.
اما در نهایت پس از اتفاقات اخیر، روسیه و عربستان و همچنین ترامپ از آمریکا در ماه آوریل توافق کردند که ۹ میلیون و هفتصد هزار بشکه تولید خود را کم کنند که رقم بزرگی محسوب می شود. ترامپ بیان داشت که آمریکا مانند کشورهای دیگر نیست که دولت شرکت های نفتی را تحت کنترل داشته باشد اما قول داد تا جایی که ممکن است تولید را کم کند. این توافق از نظر روانی به بازار نفت کمک کرد تا کمی از سقوط بهای آن جلوگیری شود و قیمت نفت برنت کمی بالا آمد. اما کم کم بازار این توافق را جذب کرد. نکته مهم در اینجا خریداران و بورس بازان نفتی هستند، می دانیم که غیر از خرید و فروش فیزیکی شمار زیادی هستند که نفت را پیش خرید یا پیش فروش می کنند، یعنی در بازار سهام هم کسانی هستند که نفت را خرید و فروش می کنند و در واقع این معاملات کاغذی به موازات خرید و فروش واقعی نفت در دنیا صورت می گیرد. این مسئله مالی است که باعث می شود قیمت ها بیشتر نوسان داشته باشند. البته خیلی از متخصصین بر این عقیده اند که این افراد با خرید و فروش کاغذی در واقع در بازار نفت سرمایه گذاری می کنند و به سهولت کار این بازار کمک می کنند. زمانی که قیمت نفت به این شکل سقوط کرد یعنی از ۶۵ دلار به ۳۰ دلار ، طبیعی است که نقش خرید و فروش کاغذی بیشتر خودش را نشان داده و نوسانات را نیز افزایش می دهد. در واقع این قیمت نفت واقعی نیست که منفی شده است، یعنی به این شکل نیست که کسی به شما بابت یک بشکه پول بدهد تا آنرا بخرید، این مسئله در تئوری است اما در عمل چیز دیگری ست. به طور مثال در ایالات اوکلاهامای آمریکا که لوله های نفت از مناطق مختلف به آنجا می آیند و در واقع پایانه ی نفتی محسوب می شود و مقدار زیادی ذخایر و انبارهای نفتی دارد و از آنجا لوله های نفت توسط خریداران به پالایشگاه ها و مقداری هم به خلیج مکزیک برای صادرات می رود. در این پایانه و این محل به دلیل کاهش تقاضای نفت ، ذخایر انباشته شده در انبارها بسیار زیاد شد. کاری که بورس بازها و معامله گرها انجام می دهند این است که نفت را پیش خرید کرده و دوباره می فروشند، هر روز یا در فاصله چند ساعت این خرید و فروش کاغذی را انجام می دهند. به طور مثال نفتی که قرار است برای ماه می تحویل داده شود، از چند ماه قبل خرید و فروشش را آغاز می کنند اما باید زمانی این معاملات تمام شود برای اینکه بعد از آن مدت معین دیگر قادر به فروشش نیستند. تحویل گیرنده آخر مسلما کسی است که به آن نفت احتیاج دارد یعنی پالایشگاهی ست و نفت را به صورت فیزیکی تحویل می گیرد.
عصر روز دوشنبه پایان خرید و فروش نفت ماه می بود و بعد از آن اجازه خرید و فروش وجود نداشت. بنابراین قیمت این نفت کاغذی سقوط کرد. در واقع خریداران وفروشندگان نفت کاغذی می خواستند در این مهلت نفت خود را بفروشند و چون تقاضای نفت در بازار کم شده است و پالایشگاه ها نفت نمی خواهند در حالی که عرضه هم زیاد شده است، کسی حاضر نبود که این نفت را بخرد. پس آنها حتی حاضر بودند که برای فروش برگه ی نفت خود تخفیف بدهند یا حتی منفی یعنی ۳۰ تا ۴۰ دلار می دهم تا این برگه را از من بخرید. عده ای مسلما ضرر کردند . این داستان برای نفتی که تحویلش در ماه ژوئن هست هم تکرار خواهد شد. البته بورس بازها نمی گذارند که اینبار به روز آخر کشیده شود. پس موضوع مهم عرضه و تقاضاست. عرضه نفت به همان روال سابق در جهان است در حالی که تقاضاها برای نفت نه تنها در این ماه ها ثابت نبوده بلکه به شدت کاهش یافته است و این عدم توازن باعث شده است که قیمت نفت سقوط کند.
آیا در شرایط کنونی کشورهای اوپک+ باید به توافقات جدیدی برسند؟ ضمن در نظر گرفتن این موضوع که پیشتر رسیدن به توافق های کاهش استخراج برای کشورها بسیار دشوار بود آیا آنها کلا اقدامات محدودیتی سخت گیرانه تری وضع خواهند کرد؟
این توافقاتی که بین روسیه به عنوان رهبر کشورهای اوپک + و سایر اعضا در ماه آوریل صورت گرفت، در جلسه ای که همه اعضای اوپک و غیر اوپک حضور داشتند و کاهش تولید نفت انجام شد، توافق بسیار بزرگی است. در واقع تقریبا ۱۰ میلیون کم کردن تولید نفت جهانی توافق ارزنده ایست و بیشتر از این واقعا امکان ندارد. روز بعد هم در جلسه کشورهای جی ۲۰ این مسئله بررسی شد و ترامپ قول داد که حتما از این توافق تبعیت کرده و نفت را برای ذخایر استراتژیکی کشورش بخرد. البته باید این نکته را مد نظر داشت که در تمامی این کشورها شرکت های ملی و دولتی نفت نیستند بلکه بخش های خصوصی تولید کننده نفت وجود دارند که تمایلی برای کاهش تولید خود ندارند. در هر صورت وقتی قیمت نفت سقوط می کند به نفع تمامی تولید کنندگان و صادرکنندگان است که تولید خود را کاهش دهند.
کشورهای اوپک و غیر اوپک در این مرحله و پس از این توافق دیگر قادر به انجام کاری نیستند. تا زمانی که وضع بیماری فراگیر کووید ۱۹ تا حدی بهتر شود. کارخانه ها و شرکت ها کارشان را شروع کنند و حمل و نقل از سر گرفته شود ، در آن صورت تقاضا برای نفت بالا می رود و بازار هم به شرایط عادی باز خواهد گشت.
ایران در این بحران چه نقشی دارد ؟ آیا افت قیمت بازار بر اقتصاد ایران علی رغم تحریم های آمریکا و محدودیت های فروش نفت تاثیر خواهد گذاشت؟
ایران متاسفانه به شکل غیر منصفانه تحت فشار تحریم های آمریکاست. در سال های قبل علی رغم یکسری تحریم ها، ایران می توانست به هند ، چین و اروپا نفت صادر کند. اما اکنون کشورهای اروپایی از ترس جریمه وزارت خزانه داری آمریکا عملا نمی توانند از ایران نفت بخرند. چین و هندوستان هم به صورت رسمی نمی توانند با ایران معامله نفتی داشته باشند، حتی معامله پایاپای هم امکان پذیر نیست. متاسفانه در عمل صادرات نفت ایران که بعد از برجام روزانه ۲.۵ میلیون بشکه بود بعد از تحریم های آمریکا بسیار کاهش یافته و به یک میلیون یا نیم میلیون رسیده است. مسلما اثر کاهش قیمت ها هم بر درآمد نفتی ایران تاثیر گذار است. البته این نکته را هم باید در نظر بگیریم که اقتصاد ایران متنوع است و با همه محدودیت های موجود، خرید و فروش، کشاورزی و خدمات وجود دارد و این وابستگی ایران به نفت را تا حدی می کاهد اما به معنای این نیست که ایران از این وضعیت متضرر نمی شود.