آوارگی و آلودگی جنگی قره باغ

وزیر امور خارجه ایران در خصوص آمادگی ایران برای دستیابی به آتش‌بس در قره‌باغ صحبت کرد.

محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران اعلام نمود ایران به دقت مناقشه نگران کننده در قره‌باغ را زیر نظر دارد و خواستار پایان فوری خصومت‌ها و آغاز گفتگو برای حل اختلافات است. «همسایگان ما اولویت ما هستند و آماده ارائه مساعی جمیله به منظور فراهم ساختن گفتگوها هستیم.  منطقه ما هم اکنون نیازمند صلح است».

اسپوتنیک با بهرام امیراحمدیان، متخصص مسائل آسیای مرکزی و قفقاز، استاد دانشگاه تهران دانشکده مطالعات روسیه، دبیر انجمن دوستی ایران و روسی در باره این موضوع به گفتگو نشست.

اسپوتنیک: شانس ایران برای میانجی‌گری در این رابطه چقدر است؟

امیراحمدیان: کشور ایران نسبت به مسأله قره‌باغ چون در مرزهای شمال- غربی ایران دارد اتفاق می‌افتد، حساس است.هر کشوری که در پیرامون آن یک منطقه درگیری باشد، باید نگران باشد و ایران هم طبیعی است که باید نگران باشد. اما یک مسأله دیگری که برای ایران است، این است که دو کشوری که با هم درگیری دارند، با ایران دوست هستند و ایران با آنان روابط صمیمانه دارد. به نظر ایران، به جای اینکه کشورهای خارج از منطقه بیایند و میانجی‌گری بکنند، بهتر آن است که کشورهای منطقه و همسایه باشند. زیرا در آنجا نگرانی دارند و این نگرانی آن است که اگر دامنه این درگیری ها افزایش پیدا بکند، ممکن است که سیل آوراگان به سمت ایران بیاید. مثل مسأله ای که در عراق و افغانستان پیش آمد. بنابراین، ایران این اعلام آمادگی را کرده است که اگر کشورهای آذربایجان و ارمنستان بخواهند، یک دوست دیگر آنها که دوست مشترک است، می تواند مسأله آنها را حل بکند.

اما من خودم شخصا به عنوان یک کارشناس، بیشتر به این باور هستم که بایستی سازمان‌های بین‌المللی و نه کشور، بلکه در چارچوب سازمان ملل متحد و شورای امنیت هستند که می توانند این مسأله را حل کنند. هر کشوری بخواهد در مسأله قره باغ میانجی‌گری بکند، به نوعی بدنبال منافع خود است و رفع نگرانی خودش است. ایران بدنبال رفع نگرانی ها و تهدیدهایی است که از سمت شمال غربی مرزهای ایران ممکن است وارد بشود و به همین سبب وزیر خارجه ایران اعلام می کند که می تواند بین دو کشور میانجی‌گری بکند. زیرا ایران دوست صمیمی و با هر دو کشور رابطه نزدیک دارد.

اسپوتنیک: ایران در صورت تعمیق درگیری با چه تهدیداتی مواجه خواهد شد؟

امیراحمدیان: در وهله اول، اگر دامنه آتش جنگ به پایین به جنوب سرایت بکند، طبیعی است که در اینجا ممکن است خطاهای نظامی صورت بگیرد و بخشی مثلا موشکی منحرف بشود و یا سلاح هایی که به کار برده می شود پرتوهایش و یا اثرات منفی روی شهروندان ایرانی داشته باشد. طبیعی است که در منطقه جنگی توپخانه‌ها می توانند موشک های کروز را به کار ببرند یا کاتیوشا که بالاخره اینها در مرز اتفاق می‌افتد و ما نزدیک و چسبیده بهم هستیم.

دیگر مسأله این است که ممکن است آلودگی‌هایی ایجاد بشود، آلودگی های محیط زیستی. مهمتر از همه آوارگان جنگی و پناهندگان است. ممکن است تعداد زیادی از جمعیتی که در آنجا ساکن هستند، جمعیت غیرنظامی احساس تهدید بکنند و به سمت مرزهای ایران هجوم بیاورند که برای ایران هزینه زیادی خواهد داشت.

در پی بروز درگیری نظامی بین دو کشور جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در گفتگوی تلفنی جداگانه با جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان و زهراب مناتسکانیان، وزیر امور خارجه ارمنستان ضمن اطلاع از آخرین وضعیت و شرایط میدانی و همچنین ابراز نگرانی از شرایط بوجود آمده، دو طرف را به خویشتنداری، آتش‌بس و پایان فوری خصومت‌ها و همچنین آغاز مذاکره در چارچوب حقوق و قوانین بین‌المللی دعوت کرد.

وزیر امور خارجه ایران همچنین آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای استفاده از تمام ظرفیت‌های خود به منظور برقراری آتش‌بس، آغاز گفتگو و استقرار صلح و آرامش را به دو طرف اعلام کرد.

این امر مسائل زیادی خواهد داشت، به ویژه در شرایطی که کرونا وجود دارد که ممکن است انتقال این بیماری سریعتر صورت بگیرد و برای سلامت شهروندان ایرانی خطراتی ایجاد بکند. ایران از این مسأله هراسناک است و ممکن است تحت تأثیر قرار بگیرد. به همین سبب ایران علاقمند است که این مسأله با مذاکره حل بشود. چون به نظر ایران، از نظر سیاست خارجی، مناقشه قره‌باغ راه حل نظامی ندارد. بهرحال ما می دانیم چه دست‌های پنهان پشت این جریانات هست که به این سمت هدایت می‌کند. چندی پیش بود که در منطقه طاووس اتفاق مشابهی افتاد. حالا دارد در منطقه قره باغ اتفاق می افتد. و ممکن است پایین تر بیاید و به مرزهای ایران سرایت بکند و ما با مشکلات و دشواری هایی مواجه بشویم. بهرحال ایران هوشیارانه منطقه را تحت نظر قرار داده و رصد می کند.

اسپوتنیک: آیا می توان گفت عوامل خارجی این درگیری را تحریک کردند؟ اگر اینطور است آیا تحریکات جدید برای در تنگنا قراردادن ایران و روسیه انجام می‌شود؟

امیراحمدیان: آری، از دیدگاه سیاست خارجی ایران ممکن است که دست های پنهانی در کار باشد. ببینید که در منطقه طاووس که این اتفاق افتاد مشکوک بود که چرا این اتفاق می افتد. آیا مثلا فرض کنیم که دستهایی در کار است که جریان آرام انرژی از منطقه دریای خزر به منطقه دریای سیاه و مدیترانه را تحت تأثیر قرار بدهد یا اینکه اتفاقی که الان رخ داده است ارتباطی با آن منطقه دارد و آنجا آیا دستهایی در کار بود که اول ببینند در شمال چه اتفاقی می افتد و از تجربیاتی که در آنجا بدست می اورند بیایند به سمت جنوب؟

وزارت خارجه روسیه خواستار آتش‌بس فوری و آغاز گفتگو برای بازگرداندن آرامش شده است.

هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ جزئی از آن بودند. چهار دهه است که مناقشه بر سر مالکیت منطقه قره‌باغ موجب تنش در این منطقه شده است، از لحاظ حقوق بین‌الملل این منطقه بخشی از جمهوری آذربایجان است اما تحت کنترل اقوام ارمنی قرار دارد.

در چند ماهه اخیر درگیری‌ها بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ مجددا از سر گرفته شده است. در سال ۲۰۱۶ درگیری نظامی در این منطقه به مدت چهار روز به طول انجامید. سازمان امنیت و همکاری اروپا سالهاست تلاش دارد تا از طریق دیپلماتیک به راه حلی برای این مسئله از طریق گفتگو و تفاهم دست یابد و صلح را در این منطقه برقرار کند.

بهرحال، در مسأله قره باغ ممکن است دستهای پنهانی نیز وجود داشته باشد، اما نمی توانیم کسی و یا کشوری را متهم بکنیم. ولی در سال 1994 در ماه مه قراردادی بین آذربایجان و ارمنستان در گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا شکل گرفت که در آنجا آتش بس اعلام شد. اما بعد از آتش بس هم تعداد زیادی درگیری رخ داده است که آخرین و قدرتمندترین آن در سال 2016 بود.

 این امر نشان می دهد که ضرورت نشستن پشت میز مذاکره و در فرایندی که پیشنهاد من بود، سازمان ملل وارد بشود و ساختارهای بین المللی دو کشور را متقاعد بکنند که با هم به مصالحه برسند، زیرا در غیراینصورت جنگ آخرین راه است. هر چند گفته می شود که در سیاست می گویند که جنگ ادامه همان سیاست است اما بشکل و به زبان دیگر که همان گفته کارل کلاوزویتس است. بنابراین جنگ هم سیاسی است. جنگ باید از دست نظامیان خارج بشود و به دست سیاستمداران بیفتد تا بنشینند پشت میز مذاکره و با همدیگر این مسأله را حل بکنند. راه حل نظامی، نابودی هر دو طرف است و آشوبی که در منطقه ایجاد خواهد کرد.

منطقه قفقاز به اندازه کافی خودش بحران دارد. بحران اوستیای جنوبی و منطقه آبخازی، در گرجستان و ... است که منطقه قفقاز را تهدید میکند. منطقه قفقاز نیازمند یک بازنگری است. من در کنفرانسی که راجع به امنیت قفقاز بود گفتم ما بدنبال یک سایات نووای جدید هستیم که سایات نووا در قرن هجدهم به سه زبان آواز می خواند – ترکی، ارمنی و گرجی. با سه زبان مختلف، با سه گرامر و خط متفاوت. ولی توانسته بود بین سه ملت آشتی به وجود آورد. هر سه ملت سایات نووا را قهرمان خودشان می دانند. ما نیازمند مسائل فرهنگی و سیاسی هستیم و نه نظامی.

قره‌باغ  که از دو کلمه ترکی قره و فارسی باغ ( به معنی باغ سیاه یا باغ بزرگ) به وجود آمده‌است. این نام اولین بار در منابع گرجی و ایرانی در قرن سیزده و چهارده میلادی آمده‌است و یک منطقه جغرافیایی در شرق ارمنستان و جنوب غربی جمهوری آذربایجان است که از ارتفاعات قفقاز کوچک تا زمین‌های پست بین رودخانه‌های کر و ارس کشیده شده‌است.

در اتحاد جماهیر شوروی بخش‌هایی از آن به جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی پیوست، بخش زنگه‌زور به جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی واگذار شد و پس از اشغال این منطقه توسط واحدهایی از ارتش شوروی در معیت نیروهای ارمنستان بخش کوهستانی‌اش که قسمتی از ساکنان آن را ارامنه تشکیل می‌دادند با عنوان جمهوری آرتساخ اعلام استقلال کرد.

این منطقه کوهستانی حدود ۴۴۰۰ کلیومتر مربع مساحت دارد. از دیرباز ارمنیان مسیحی و ترک‌های مسلمان در آن اقامت داشته‌اند. در دوره شوروی به یک منطقه خودمختار تبدیل شد. از نظر بین‌المللی به عنوان بخشی از خاک آذربایجان شناخته می‌شود ولی اکثریت ساکنان آن از قومیت ارمنی هستند. تخمین زده می‌شود در جریان جنگ‌های دهه ۱۹۹۰ بر سر این منطقه، حدود یک میلیون نفر آواره و ۳۰ هزار نفر کشته شدند. در جریان آن جنگ‌ها جدایی‌طلبان ارمنی توانستند مناطق بیشتری را در اختیار بگیرند. از زمان آتش‌بس سال ۱۹۹۴ وضعیت تقریبا به همین شکل باقی مانده است.