حرکت عربستان به سمت تولید انرژی هسته ای و چگونگی تعامل ایالات متحده آمریکا با آن، به یکی از پیچیده ترین سؤالات مطرح در واشنگتن و کشورهای منطقه تبدیل شده است. از زمانی که ریاض در اواخر دهه 2010 از آغاز برنامه هسته ای خود خبر داد و ساخت اولین نیروگاه هسته‌ای این کشور را به مزایده بین المللی گذاشت، محیط ژئوپلیتیک منطقه و پیرامون آن، همچنین مولفه های موثر بر تصمیم‌گیری واشنگتن به‌طور قابل‌توجهی تغییر کرده اند.
تشدید رقابت ایالات متحده و چین در جهان و بسط آن به خاورمیانه، تجربه روابط نامطمئن ایالات متحده و عربستان سعودی، علاقه ریاض به تنوع بخشی به روابط و چندجانبه گرایی منطقه ای و بین المللی باتوسعهمناسبات با ایران، چین و روسیه، عدم کارآمدی پیمان ابراهیم میان اسرائیل و کشورهای عربی، محاسبات واشنگتن درباره برنامه هسته ای عربستان را پیچیده تر کرده است. این در حالی است که تخصیص همکاری های فنی در انرژی هسته ای از جمله درخواست های کلیدی سعودی ها از آمریکایی ها برای عادی سازی روابط با اسرائیل بوده است.
محاسبات احتمالی آمریکا
انگیزه های منطقه ای آمریکا در آزادی عمل هسته ای عربستان، تحت ملاحظات سیاسی و امنیتی و به تبع ژئواستراتژی واشنگتن قابل تحلیل است. اما برنامه هسته ای و موشکی عربستان می‌تواند محاسبات امنیتی، نظامی و سیاسی چند لایه برای آمریکا به همراه داشته باشد و سناریو نگاری در اینباره از پیچیدگی بالایی برخوردار است. چرا که این پیامدها شامل دو دسته محاسبات امنیتی-نظامی مستقیم و غیر مستقیم می شود.
پیامدهای مستقیم شامل انتخاب ایالات متحده بین کنترل یا توسعه برنامه هسته ای عربستان، ظهور بازیگر هسته ای جدید در خاورمیانه و جهان، کاهش آستانه هسته ای در منطقه، افزایش ادراک تهدید اسرائیل در منطقه و افزایش تعهدات امنیتی ایالات متحده به منطقه می شود.
پیامدهای غیر مستقیم مربوط به دخالت بازیگران فرامنطقه ای به ویژه رقبای آمریکا در فرآیند هسته ای شدن عربستان و گسترش دامنه رقابت میان ایالات متحده و چین در منطقه است. در واقع از این زاویهمی توان سناریوهای متنوعی را با عاملیت ایالات متحده آمریکا، چین و احتمالا روسیه در خاورمیانه و سایر مناطق مطرح کرد که هر کدام برای واشنگتن پیامدهایی به همراه دارد.
عربستان اعلام کرده است که به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه بازسی‌های بیشتری از فعالیت‌های هسته‌ای این کشور را می دهد. هر چند ریاض خود را متعهد به استانداردهای شفافیت معرفی می کند، اما همکاری چندجانبه هسته ای عربستان محاسبات ایالات متحده را متاثر می سازد. عربستان خواستار تخصیص همکاری های فنی هسته ای ایالات متحده است، اما علاوه بر ایالات متحده، شرکت هایی از چین، فرانسه، روسیه و کره جنوبی در حال مذاکره برای ساخت قرارداد ساخت دو واحد نیروگاه هسته ای در عربستان سعودی هستند.
تنوع شرکای هسته‌ای عربستان، به تساهل همه قدرتهای خارجی در برنامه هسته ای این کشور کمک می کند. اما ملاحظات فنی و سیاسی واشنگتن را بیشتر می کند. افزایش کشورهای ذینفع در برنامه هسته‌ای عربستان میزان احتیاط واشنگتن در تخصیص حمایت فنی افزایش می دهد.
درباره ابعاد همکاری هسته ای در بعد فنی میان عربستان و آمریکا اطلاعات دقیقی وجود ندارد. برخی بر این نظر هستند که چه بسا همکاری مخفیانه آمریکایی ها با برنامه هسته ای عربستان از سال ها قبل (احتمالا 2012) شکل گرفته است. اما دیدگاه دیگر بر شرایط سخت آمریکا برای همکاری هسته ای با سایر کشورها تاکید دارد. لزوم گرفتن تضمین هایی درباره حفظ محرمانگی تکنولوژی هسته ای واگذار شده، تضمین صلح آمیز بودن برنامه هسته ای عربستان و عدم تهدید اسرائیل و ...از این موارد هستند.
بر اساس قانون آمریکا، این کشور اجازه ندارد فناوری هسته‌ای را بدون دریافت تضمین برای استفاده صلح‌آمیز از آن به یک کشور خارجی بفروشد. بر این اساس، همکاری شرکت‌های امریکایی با عربستان مستلزم انعقاد توافق 123با این کشور است. از این توافقبا عنوان استاندارد طلایییاد می شود. استاندارد طلایی به معنای گنجاندن دو شرط عدم غنی سازی و عدم بازفرآوری است که در توافق هسته‌ایآمریکا و امارات متحده عربی در سال ۲۰۰۹ آمده بود.
آمریکایی ها از طریق افزایش پیوندهای سیاسی و امنیتی با عربستان به دنبال تحکیم جایگاه خود در خاورمیانه و خلیج فارس هستند. این در حالی است مجموع شواهد نشان می دهد شریک اصلی عربستان در همکاری های هسته ای چین بوده است. در واقع یک تفاوت رویکرد در ریاض و واشنگتن وجود دارد. از وجه منافع آمریکا، همکاری هسته ای با عربستان باید به معنای انحصار این همکاری ها با واشنگتن باشد. اما از وجه منافع عربستان این انحصار می تواند چالش های زیادی در آینده برای ریاض ایجاد کند و آزادی عمل عربستان را کمتر کرده و احتمال دخالت آمریکا در برنامه هسته ای و سایر موضوعات عربستان را افزایش دهد.
سناریوهای پیشرو
مسیرفعلی، آمریکا را در برابر چهار انتخاب قرار داده است که هر کدام هزینه های راهبردی زیادی دارد.
1. اینکه آمریکا برنامه هسته ای عربستان را به شکل صریح به رسمیت بشناسد و انحصار همکاری های فنی را از آن خود کند. این توافق مستلزم تعهدات دو جانبه بیشتری خواهد بود. مسلما عربستان در قبال تعهدات هسته ای و انحصار برنامه به آمریکا، خواستار تضمین های سیاسی و امنیتی وسیعی خواهد بود. چنانچه خبرهایی از در جریان بودن انعقاد یک پیمان امنیتی-دفاعی بین ریاض و واشنگتن انتشار یافته است. این انتخاب آمریکا علاوه بر افزایش بحث های سیاسی داخلی در واشنگتن، به شکاف سیاسی و امنیتی در منطقه دامن زده و با افزایش تمایل سایر بازیگران منطقه به آغاز و توسعه برنامه هسته ای خود، ابهام هسته ای در منطقه غرب آسیا افزایش خواهد یافت. بدین ترتیب نیز انحصار تسلیحات هسته ای که در اختیار اسرائیل است نیز در معرض خطر بیشتری قرار خواهد گرفت.
2. اگر آمریکا برنامه چندجانبه گرایانه هسته ای عربستان را بپذیرد، در همکاری های هسته ای واشنگتن و ریاض محدودیت هایی باید اعمال کند. در همین حال ورود و افزایش نقش رقبای آمریکا در برنامه هسته ای عربستان، ملاحظات سیاسی و امنیتی آمریکا را پیچیده تر می کند و در همین حال اهداف آمریکا از تساهل درباره برنامه هسته ای عربستان را نیز تامین نمی کند.
3. اگر آمریکا شرط ریاض و برنامه هسته ای عربستان را به شکل صریح رد کند، واشنگتن در برابر این انتظار عمومی قرار خواهد گرفت که فشارهای بین المللی را برای شفاف سازی برنامه هسته ای عربستان افزایش دهد. در این صورت واشنگتن دو انتخاب پیشرو دارد؛ الف) اگر آمریکا مانع فشار بر ریاض شود، مشروعیت فشار بر ایران را نیز از دست خواهد داد. اما ب) اگر آمریکا به عامل فشار بر ریاض تبدیل شود، این فشارها می تواند منجر به گرایش بیشتر ریاض به شرق شود و سیاست خاورمیانه ای آمریکا را در معرض فروپاشی کامل قرار دهد.
4. گزینه دیگر برای آمریکا فعلا مدارا با ابهام هسته ای عربستان تحت نظارت بیشتر آژانس بین المللی اتمی است. در این سناریو نیز واشنگتن با یک انتخاب پر هزینه دیگر روبروست و آن افزایش دیدبانی، نظارت ها و جاسوسی از برنامه هسته ای عربستان است که می تواند روابط ریاض و واشنگتن را با چالش هایی مواجه کند.
انتخاب هر کدام از این گزینه ها از سوی آمریکا حاوی چالش ها و فرصت هایی است. حمایت صریح و مشارکت آمریکا در برنامه هسته ای عربستان، واشنگتن را در خاورمیانه درگیرتر و از تمرکز بیشتر بر شرق آسیا خواهد کاست. از سوی دیگر با عدم قطعیت هسته ای در جنوب خلیج فارس تامین امنیت اسرائیل بیش از پیش دشوارتر خواهد شد. مدارای آمریکا با برنامه هسته ای عربستان نیز شرایط مشابهی برای اسرائیل ایجاد می کند. از سوی دیگر اگر آمریکا به عامل فشار بر عربستان تبدیل شود، عربستان به سوی چین و قدرتهای شرقی گرایش بیشترییافته و جایگاه منطقه ای چین در غرب آسیا مستحکم تر می شود.
قدر مسلم به نظر می رسد شرایط فعلی را می توان اینگونه توصیف کرد؛ همکاری هسته ای عربستان و آمریکا با عدم قطعیت های زیادی مواجه است. عربستان هم احتمالا نسبت به حسن نیت آمریکایی ها تردیدهای زیادی داشته و به همین دلیل خواستار تضمین های زیادی شده است.