شرایط کنونی ژئوپلیتیکی و چشم‌ انداز برجام

اسپوتنیک، ولادیمیر ساژین خاورشناس مطرح روس می نویسد: بحران های جدید، عمدتاً بحران روسیه و اوکراین در سال 2022 وضعیت بین المللی را به شدت تغییر داده است. اما درگیری های جهانی که در سایه رفته اند، شدت خود را از دست نداده اند. از جمله می توان به موضوع هسته ای ایران و سرنوشت برجام اشاره کرد.

برای ایران، احیای برجام و لغو تحریم‌های مالی و اقتصادی ناشی از آن، یک مشکل وجودی است. اما این یک مشکل جهانی نیز هست، زیرا به طور جدایی ناپذیری با رژیم عدم گسترش هسته ای - ان پی تی مرتبط است. در این راستا سعی می کنیم شرایط کنونی توافق هسته ای را در نظر بگیریم.

برجام در سال 2015 منعقد شد. متأسفانه ایالات متحده در سال 2018 به طور یکجانبه از این توافق خارج شد. این امر منجر به خروج واقعی ایران شد و طی سه سال آینده تهران پیشرفت چشمگیری در زمینه هسته ای داشته است. سطح توسعه زیرساخت های هسته ای ایران تا به امروز، در مقایسه با سال تصویب برجام، به طور چشمگیری افزایش یافته است. طبق گزارش آژانس اتمی مورخ 10 اکتبر 2022، ایران بیش از 3500 کیلوگرم اورانیوم 5 درصدی، حدود 350 کیلوگرم اورانیوم 20 درصد و حدود 60 کیلوگرم اورانیوم تا 60 درصد غنی سازی و ذخیره کرده است. بر اساس برجام، غنی سازی و ذخیره کردن بیش از 300 کیلوگرم اورانیوم با غنای 3.76 درصد مجاز نیست. در نتیجه، ایران یک گام کوچک و نه چندان دشوار تا رسیدن به اورانیوم دارای درجه تسلیحاتی در پیش دارد. به یاد بیاوریم که اورانیوم با درجه سلاح دارای غنای 90 درصد - گاز اورانیوم است که باید به اورانیوم فلزی تبدیل شود. برای یک بار شارژ، حدود 25 کیلوگرم فلز اورانیوم مورد نیاز است. بر اساس محاسبات کارشناسان روسی، از لحظه تصمیم گیری تا ایجاد یک بار هسته ای مناسب برای آزمایش، سه تا چهار ماه طول می کشد. کارشناسان خارجی معتقدند که ایران تنها به چند هفته وقت نیاز دارد. ایران برخلاف الزامات برجام، نسل جدیدی از سانتریفیوژها را تولید، آزمایش و راه اندازی کرده است. اکنون در نطنز به همراه IR-1 منسوخ و مجاز بر اساس برجام، سانتریفیوژهای IR-2m، IR-4، IR-6، ترکیب شده در آبشارهای 174 یا 164 واحدی نصب شده اند. تا اواسط اکتبر، هفت آبشار، یکی از سانتریفیوژهای IR-4 و شش دستگاه از ماشین آلات IR-2m، در نطنز نصب شد. ایرانی‌ها قصد دارند سه آبشار IR-2m دیگر به 12 آبشار نصب شده اضافه کنند. از این سه آبشار اضافی IR-2m، نصب دو تا از قبل آغاز شده است. سه آبشار پیشرفته IR-6 که اخیراً نصب شده اند در حال حاضر اورانیوم غنی شده تولید می کنند. علاوه بر این، پنج IR-2m در نطنز (بدون ذخیره سازی بعدی اورانیوم انباشته) در حال آزمایش هستند. دو IR-4؛ سه IR-5; سه IR-6; یک عدد IR-6; یک IR-7؛ یک عدد IR-8؛ یک عدد IR-8B؛ و یک عدد IR-9.

لازم به ذکر است که سانتریفیوژهای نسل جدید می توانند اورانیوم تولید شده را تا سطح درصد مورد نیاز 10 و 50 برابر سریعتر تولید کنند. بنابراین قدرت IR-6 ده برابر بیشتر از IR-1 است و IR-9 50 برابر قدرتمندتر از IR-1 است.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و گروهی از کشورهایی که با تهران در حال گفت‌وگو هستند (روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه، آلمان، آمریکا و اتحادیه اروپا) با نگرانی از این وضعیت، مذاکرات جدیدی را با ایران آغاز کردند. روند مذاکرات که در آوریل 2021 در وین آغاز شد، حدود یک سال با چندین مکث و تفریح ادامه یافت. تا مارس 2022، 90 تا 95 درصد با سند نهایی 20 صفحه ای موافقت شد. اما ایران مطالبات جدیدی را مطرح کرد و این کار در وین را قطع نمود. در آوریل سال 2021 در قطر با میانجیگری اتحادیه اروپا، سران "هیئت‌های هسته‌ای" آمریکا و ایران درباره احیای برجام

گفت ‌وگوی غیرمستقیم داشتند.

در 4 اوت، پس از ارائه متن نهایی جوزپ بورل به نمایندگی از اتحادیه اروپا که در آن جزئیات لغو تحریم‌ها و اقدامات لازم در حوزه هسته‌ای ایران برای بازگرداندن برجام و شامل همه مصالحه‌های حاصل شده بود، مذاکرات وین از سر گرفته شد. این سند برای مدتی طولانی با اضافات و اظهارنظرهای یک طرف یا طرف دیگری از تهران به واشنگتن و از واشنگتن به تهران "پرواز" می کرد.

ایران برخی از خواسته های خود را پس گرفت، اما بر پایان یافتن تحقیقات آژانس در مورد ردپای اورانیوم غنی شده توسط بازرسان در سه سایت در ایران و همچنین بر تضمین عدم از سرگیری این پرونده اصرار دارد. در تهران شرط مهم بازگشت به برجام را، دریافت ضمانت های آمریکا برای لغو تحریم ها علیه ایران می دانند، حتی اگر هر دولت بعدی آمریکا توافقات را زیر پا بگذارد.

در اواسط سپتامبر، بدبینی در نظرات شرکت کنندگان در مذاکرات وین غالب شد. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا گفت: "توافق کوتاه مدت بر سر معامله هسته ای بعید به نظر می رسد". نمایندگان بریتانیا، آلمان و فرانسه نیز اظهارات بدبینانه ای کردند. در 5 اکتبر، ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا گفت که بازگرداندن توافق "اکنون هدف ما نیست". میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین، تایید کرد که مذاکرات بر سر معامله هسته‌ای "عملاً به حالت تعلیق درآمده است".

شاید در رابطه با برگزاری انتخابات میان دوره ای کنگره آمریکا در 8 نوامبر، دولت بایدن اکنون تمایلی به اتخاذ تصمیمات خاص در مورد ایران نداشته باشد. ایران هم عجله ای ندارد و هر روز پتانسیل هسته ای خود را تقویت می کند و بر این اساس جایگاه خود را در مذاکرات آینده تقویت می کند.

با این حال، به نظر می رسد که این دلایل مهم در پس زمینه قرار می گیرند. موارد جدیدی توسط غرب اعلام شده است. این واکنش مقامات ایرانی به اعتراضات در ایران و اتهامات تهران در مورد ارسال پهپاد به روسیه است.

در 17 اکتبر، نماینده ویژه کاخ سفید در امور ایران، رابرت مالی گفت که در بحبوحه اعتراضات در جمهوری اسلامی، مذاکرات ایران "حتی در دستور کار قرار نگرفت." و اینکه گام های بعدی واشنگتن به نحوه واکنش مقامات ایرانی به تظاهرات گسترده بستگی دارد.

اتحادیه اروپا، بریتانیا و سایر کشورها اقدامات تهران را محکوم کردند. در 17 اکتبر 11 افسر پلیس گشت ارشاد - امنیت اخلاقی، نیروهای امنیتی، شبه نظامیان بسیج و سپاه و همچنین نهادها و سازمان هایی که توسط این افسران نمایندگی می شوند تحریم شدند. در ایالات متحده، نمایندگان جمهوری ‌خواه کنگره لایحه‌ای به نام قانون مهسا امینی ارائه کردند که بر اساس آن آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران و ابراهیم رئیسی، رئیس‌ جمهور تحریم‌ می شوند.

یکی دیگر از عوامل مهم فشار بر ایران، اتهامات تهران مبنی بر تامین پهپاد به روسیه بود که به گفته غرب در حملات به زیرساخت های انرژی اوکراین از آن استفاده می شد. اتحادیه اروپا و انگلیس در 20 اکتبر به اتهام تحویل پهپاد به روسیه، سرلشکر محمد حسین باقری، رئیس اداره تامین، تحقیقات و امور صنعتی ارتش جمهوری اسلامی ایران، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران را تحریم کردند. وزیر دفاع ایران، سعید حجت‌الله قریشی، فرمانده یگان پهپادی نیروی هوافضای سپاه، سرلشکر سعید آقاجانی و همچنین تولیدکننده پهپاد - صنایع هوایی شاهد تحریم شدند.

در 21 اکتبر، دیپلمات‌های عالی رتبه بریتانیایی، فرانسوی و آلمانی از دبیرکل سازمان ملل خواستند درباره انتقال پهپادهای ایران به روسیه تحقیق کند و گفتند این اقدام ناقض قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل در مورد برجام است. به گفته غرب، این پهپادهای ایرانی که گفته می شود روسیه از ان استفاده می کند، قادر به بردی برابر یا بیشتر از 300 کیلومتر (186 مایل) هستند و پارامترهای قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل را برآورده می کنند.

با این حال، ارتباط ادعای استفاده از پهپادهای ایرانی با قطعنامه شماره 2231 نادرست است، زیرا محدودیت‌های این قطعنامه که تا اکتبر 2023 برای ایران اعمال می‌شود، فقط در مورد "هر گونه فعالیت مرتبط با موشک‌های بالستیک طراحی شده برای حمل سلاح هسته‌ای" اعمال می‌شود.

با این حال، با توجه به محیط منفی ایجاد شده در واکنش به اعتراضات مسالمت آمیز، قضیه پهپاد اوضاع را در اطراف ایران وخیم کرده است. آیا در شرایطی که تحریم های جدید و جدید تری وارد می شود، می توان از احیای برجام و لغو تحریم ها صحبت کرد؟ به احتمال زیاد نه، و تصمیم گیری در مورد برنامه هسته ای ایران برای مدت نامعلومی به تعویق می افتد.

با درجه خاصی از اطمینان، می توان فرض کرد که در آینده نزدیک، رهبری ایران به طور فعال سیاستی را که در سال 2021 توسط دولت جدید ایران به ریاست رئیس جمهور رئیسی اعلام شد، اجرا خواهد کرد. تلاش اصلی برای همکاری با همسایگان و همچنین با روسیه، هند و چین خواهد بود.

یک عامل سودمند توافق راهبردی است که در سال 2021 بین ایران و چین به قول خودشان منعقد شد. علاوه بر این، قرارداد مشابهی با روسیه باید در آینده نزدیک، به مدت بیست سال، امضا شود.

در راستای این سیاست، تهران تمام تلاش خود را برای نزدیک شدن به کشورهای سازمان همکاری شانگهای که ایران در سال 2023 در اجلاس سران در هند به عضویت کامل آن خواهد رسید، به کار خواهد گرفت. به گفته تهران، در این شرایط سخت ژئوپلیتیکی برای کشور، سازمان همکاری شانگهای باید ایران را زیر چتر نظامی- سیاسی و اقتصادی خود بگیرد.