اسپواتنیک، از 4 تا 8 اوت، دور نوبتی مذاکرات در وین برای احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) برگزار شد.
ولادیمیر ساژین خاورشناس مطرح روس در این خصوص چنین می نویسد: در این مذاکرات ایران، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه، آلمان، آمریکا و اتحادیه اروپا که ناظر و هماهنگ کننده این گفتگوی می باشد، شرکت کردند.
یادآور می‌شویم که پس از خروج آمریکا از برجام در سال 2018 و تشدید فعالیت‌های هسته‌ای ایران در واکنش به این گام، طرفین برای اولین بار در آوریل 2021 در وین دیدار کردند. حدود یک سال مذاکرات با وقفه ادامه یافت. در مارس 2022، زمانی که سند نهایی 20 صفحه ای به میزان 90 تا 95 درصد مورد توافق قرار گرفت، ایران خواسته های جدیدی را مطرح کرد. این امر طرفین را مجبور به قطع کار در وین کرد.
در ماه ژوئن، رهبران "هیئت‌های هسته‌ای" آمریکا و ایران در دوحه با میانجی‌گری اتحادیه اروپا گفت و گوی غیرمستقیم داشتند که برای تشکیل یک پلاتفرم مشترک مفید بود.
در ماه اوت، پس از اینکه جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا متن نهایی را از طرف این اتحادیه ارائه کرد، مذاکرات وین از سر گرفته شد. به گفته بورل، این متن به تفصیل موضوعات لغو تحریم‌ها و گام‌های لازم در حوزه هسته‌ای ایران برای احیای برجام را تحلیل می‌کند. متن شامل تمام سازش هایی است که طرفین به دست آوردند.
یک مقام ارشد اتحادیه اروپا به خبرنگاران گفت: "این یک بسته توافقات است. <...> شما نمی توانید با صفحه 20 موافق باشید و با صفحه 50 مخالف باشید. باید به کل سند بله یا خیر بگویید. یعنی هیچ تغییری در متنی که 16 ماه در مورد آن مذاکره شده است، نمی تواند باشد. وی همچنین تاکید کرد که انتظار دارد تصمیم نهایی طرفین "طی فقط چند هفته" اتخاذ شود.
با این حال، میخائیل اولیانوف، رئیس هیئت روسی، نماینده دائمی فدراسیون روسیه در سازمان‌های بین المللی در وین، گفت که "توافق هسته ای در صورت عدم اعتراض به متن ارائه شده احیا می شود".
در اولین روزهای کار در وین، هیئت ها دیدارهای دوجانبه ای از جمله دیدارهای غیرمستقیم بین هیات های ایرانی و آمریکایی داشتند. در 8 اوت، هیأت ها برای رایزنی های بیشتر به پایتخت های خود بازگشتند.
میخائیل اولیانوف وضعیت 8 اوت را اینگونه توصیف کرد: "زمینه هایی برای خوش بینی وجود دارد. به نظر می رسد که بسته شدن معامله در چند روز ، نه چند هفته عملی می شود. ما واقعاً در یک قدم از توافق فاصله داریم، اما با توجه به مشکلاتی که دائماً در جریان مذاکرات پیش می آید، نمی توان موفقیت را به طور کامل تضمین کرد و نمی توان تاریخ دقیقی را اعلام نمود."
در واقع، مشکلات همچنان باقی است.
احیای برجام در ایران هم از سوی اکثریت مردم خسته از تحریم های سخت، بحران اقتصادی و کاهش استانداردهای زندگی و هم از سوی آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب و رئیس جمهور رئیسی حمایت می شود. و اگرچه نیروهای سیاسی زیادی در ایران وجود دارند که مخالف هرگونه توافق با "شیطان بزرگ" و متحدانش هستند، اما عمل گرایی سیاست خارجی لزوم بازگشت رهبری ایران به برجام را دیکته می کند.
روشن است که رهبری ایران باید چهره خود را حفظ کند و نمی تواند با اولین درخواست مخالفان برای تماس با همه شرایط موافقت کند. بنابراین رهبری ایران شرایط خودش را مطرح می کند. با این وجود، تهران از خواست خود مبنی بر حذف سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی و لغو تحریم‌ها از خود خودداری کرد.
همچنین، به احتمال زیاد، ایران دیگر به دنبال تضمینی نیست که هیچ رئیس جمهور آینده آمریکا از برجام خارج نشود، همانطور که ترامپ آن را انجام داد. ظاهراً تهران فهمیده بود که از آنجایی که توافق هسته ای یک توافق سیاسی است و نه یک قرارداد الزام آور قانونی، واشنگتن نمی تواند تضمین هایی ارائه کند.
در همان حال، ایران خواسته های جدیدی را مطرح کرد.
جمهوری اسلامی ایران از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌خواهد تحقیقات در مورد آثار اورانیوم غنی‌شده که توسط بازرسان در سه سایت پیدا شده بسته شود و همچنین تضمین داده شود که این پرونده از سر گرفته نخواهد شد.
در تهران بر آن هستند که شرط مهم بازگشت به برجام - دریافت این تضمین از غرب است که تحریم ها علیه آن رفع شود حتی به شرطی که هر دولت دیگر ایالات متحده توافقات حاصله با ایران را باز هم پاره کند.
در مراحل پایانی مذاکرات اوت، مقامات ایرانی گفتند که پیشنهادات اتحادیه اروپا را نهایی نمی دانند و پس از رایزنی در تهران "نظرات و ملاحظات تکمیلی" خود را به اتحادیه اروپا تسلیم خواهند کرد. تهران رسماً اعلام کرد: تا زمانی که در مورد همه نکات اختلاف به توافق برسند و آنها رفع شوند، نه از نهایی شدن آن و نه از دستیابی به توافق سخنی هم نمی تواند در میان باشد.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران به جوزپ بورل گفت: توافق نهایی باید به نفع ملت ایران باشد و ضامن رفع پایدار و موثر تحریم ها باشد.
آقای عبداللهیان عصر 16 مرداد با آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد تلفنی گفتگو کرد. وزیر امور خارجه ایران خاطرنشان کرد که ایران "در رسیدن به یک توافق پایدار و باثبات جدی است." وی همچنین تاکید کرد که فتوای رهبر انقلاب اسلامی ایران، استفاده از سلاح های هسته ای را حرام دانسته است. امیرعبداللهیان افزود: در دکترین ایران جایی برای سلاح هسته ای وجود ندارد.
در واقع در دکترین نظامی- سیاسی ایران هیچ اشاره ای به سلاح هسته ای نشده است. در مورد فتوای ضد هسته ای همه چیز روشن نیست و از آنجایی که ایران به سطح توسعه فناوری های هسته ای رسیده است که به آن فرصت ایجاد سلاح هسته ای را می دهد، این یک موضوع فلسفی و کلامی نیست، بلکه یک مسئله کاربردی مهم است.
ارجاع به فتوای ضد هسته ای در تبلیغات ایران و به طور کلی در گفتمان هسته ای ایران به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد. اما کارشناسان در فهرست رسمی فتواها سندی بر ضد اتم نیافتند. این به عنوان بیانات رهبر معظم انقلاب در محکومیت سلاح هسته ای معرفی می شود. اما این فتوا نیست. در اسلام شیعه، فتوا یک سند منتشر شده است که باید با استناد به قرآن یا سایر منابع اسلامی به وضوح مشخص کند که چگونه اسلام سلاح های هسته ای را ممنوع می کند.
در ایران معاصر، احکام دینی روحانیت نه آنقدر مبتنی بر احکام اسلام است بلکه مبتنی بر خط سیاسی رهبر عالی است. اگر رهبری ایران تصمیم بگیرد که توسعه، انباشت یا استفاده از تسلیحات هسته ای به نفع آن باشد، ملاحظات مذهبی هیچ کسی را محدود نخواهد کرد.
بنابراین، مخالفان برنامه هسته ای ایران نسبت به اظهارات تهران مبنی بر عدم تمایل این کشور به سلاح هسته ای محتاط هستند. به خصوص اخیراً در تهران، برخی از مقامات می گویند که ایران توانایی ساخت سلاح هسته ای را دارد. و در یک کنفرانس بین المللی اخیر، یکی از همکاران ایرانی مستقیماً به نویسنده این مقاله گفت که بمب اتمی برای تضمین استقلال و حاکمیت ایران ضروری است. قبلاً چنین اظهاراتی وجود نداشته است. علاوه بر این، نمایندگان مجلس می گویند که آیت الله باید چنین فتوایی را لغو کند.
بنابراین، امروز یک انتخاب سرنوشت ساز پیش روی ایران است. بقیه به نفع توافق نهایی انتخاب کردند. و مهمتر از همه، این انتخاب توسط ایالات متحده انجام شده است.
رئیس جمهور جو بایدن، حتی در مرحله مبارزات انتخاباتی، از لزوم بازگشت ایالات متحده به توافق هسته ای خبر داد. و پس از تصویب تحریم های سخت علیه روسیه، فعالیت کاخ سفید در این راستا افزایش یافت. علاوه بر این، حمایت آمریکا از تیم بایدن افزایش یافته است.
در ماه ژوئیه، مرکز تحلیلی Data for Progress نظرسنجی انجام داد که نتایج جالبی به همراه دارد: 80 درصد از پاسخ دهندگان نگران هستند که ایران قادر به تولید سلاح هسته ای باشد. 74 درصد اعلام کردند که از امضای توافق آمریکا برای بازگرداندن برجام حمایت می کنند، 8 درصد از اقدامات نظامی آمریکا علیه ایران حمایت می کنند. 5 درصد از عدم مداخله حمایت می کنند و به ایران اجازه می دهند به توسعه برنامه هسته ای خود ادامه دهد.
بر اساس داده های ارائه شده، به جرات می توان گفت که افکار عمومی در ایالات متحده به سمت بازگشت آمریکا به برجام تمایل دارد و البته جو بایدن عجله دارد تا از این فرصت استفاده کند - احیای برجام رتبه او را بالا می برد و موقعیت حزب دمکرات را در آستانه انتخابات کنگره تقویت می کند. این یک دلیل داخلی است. دلیل خارجی - نیاز به باز کردن شیر نفت ایران به بازارهای جهانی و در درجه اول اروپا برای جبران کمبود نفت روسیه است. این امر باعث کاهش قیمت جهانی هیدروکربن ها و در نتیجه کاهش قیمت بنزین در آمریکا می شود که در آستانه انتخابات همچنین اهمیت دارد.
سخنگوی وزارت امور خارجه گفت که واشنگتن تصمیم گرفته است بر اساس پیشنهادات اتحادیه اروپا "به سرعت به توافق برسد". و از آنجایی که ایران بارها اعلام کرده است که آماده بازگشت به برجام است، ایالات متحده اکنون خواهد دید که آیا "اقدامات ایرانی ها با سخنان آنها مطابقت دارد یا خیر.
کشورهای اروپایی همیشه ایران را به عنوان یک شریک تجاری و اقتصادی جدی و سودآور می دانستند. در زمان شاه و بعد از انقلاب اسلامی هم همینطور. شکی نیست که تحریم های آمریکا شرایط غیر قابل تحملی را برای تجارت اروپایی در ایران ایجاد کرد. امسال که تحریم‌های ضد روسیه به تحریم‌های ضدایرانی اضافه شد، اتحادیه اروپا (به عنوان طرف مذاکرات)، و همچنین بریتانیا، فرانسه و آلمان، کار را برای بازگرداندن برجام، عمدتاً با هدف لغو تحریم های آمریکا علیه ایران ، افزایش دادند.
دکتر شیرین هانتر، یکی از اعضای شورای روابط خارجی ایالات متحده، استاد دانشگاه جورج تاون واشنگتن، درباره مذاکرات جاری در وین گفت: "اروپا واقعاً خواهان تحقق برجام است. با توجه به مشکلات انرژی که به دلیل جنگ در اوکراین به وجود آمده است، کشورهای اروپایی خواهان ورود بیشتر نفت ایران به بازارهای جهانی هستند."
اما کشورهای اروپایی نه تنها به نفت ایران علاقه دارند. فرصت های باز برای فعالیت های تجاری، فعال و از همه مهمتر سودآور شرکت های فراملی و اروپایی در ایران نیز حائز اهمیت است.
اروپا عجله دارد. بنابراین، اتحادیه اروپا فوراً پیش‌نویس توافقی را تهیه کرد و قاطعانه عدم پذیرش اصلاح آن را به ایران اعلام کرد. بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ای مشترک از تهران خواستند "از جمله در مورد تضمینات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، خواسته‌های غیرواقعی مطرح نکند". به عقیده آنها، بحث و فشار بر آژانس بین المللی انرژی اتمی به طور جدی بر استقلال این آژانس متعلق به سازمان ملل متحد تأثیر می گذارد.
با این وجود، بر اساس نتایج رایزنی های وین، اتحادیه اروپا معتقد است که شانس واقعی برای انعقاد توافق وجود دارد. موضع مسکو به طور کلی با موضع شرکای آن مطابقت دارد. با این حال، تفاوت های ظریفی وجود دارد. بر خلاف اتحادیه اروپا، روسیه جلسات وین را دور جدیدی از روند مذاکرات می داند. و این دلالت بر امکان تصحیح سند ارسالی دارد. اگر ایران بخواهد پیش نویس توافقنامه را دوباره اصلاح کند، به احتمال زیاد، روسیه از تهران حمایت خواهد کرد. البته چنین رویکرد روسیه امکان ادامه گفت و گو را نمی بندد و در صورت امتناع تهران از پذیرش نسخه اروپایی توافق، برجام را دفن نمی کند. در عین حال، بر اساس برخی داده‌های غیرمستقیم، روسیه آماده پذیرش برجام احیا شده است. اما آن باید کاملاً مشابه توافق هسته ای 2015 باشد. همانطور که سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه گفت: این طرح باید منحصراً به شکلی که در شورای امنیت سازمان ملل تصویب شده است، بدون هیچ گونه اضافاتی، بدون هیچ استثنایی از سر گرفته شود. بازگرداندن برجام و لغو تحریم ها علیه ایران تا چه اندازه برای روسیه مفید خواهد بود؟ اینجا همه چیز روشن نیست. به عنوان مثال، ساسان کریمی، کارشناس علوم سیاسی ایران، معتقد است که ورود ایران به بازارهای رسمی و شرایط عادی پیرامون ایران به نفع روسیه نیست.
نیکلای کوژانوف، شرق شناس روسی، موضع مخالفی دارد: در صورت توافق هسته ای، نباید انتظار تغییرات جهانی برای روسیه را داشت. یقینا عواقب منفی برای کشور ما نخواهد داشت. از نظر پیامدهای مثبت، امکان تعامل با ایران تسهیل خواهد شد.
کاملا طبیعی است که پس از لغو تحریم ها، سیاست خارجی (و داخلی) ایران تغییر کند. چند بعدی تر خواهد شد. اما در عین حال، روابط روسیه و ایران، با اصلاحات مشخصی از سوی تهران، به توسعه خود ادامه خواهد داد.
چین در وین نشان داد که همچنان فعالانه از احیای زودهنگام برجام دفاع می کند. چین به ایران بدون تحریم نیاز دارد. با در نظر گرفتن نزدیک ترین روابط تجاری و اقتصادی چین و ایران (حتی در شرایط تحریم ایران) و توافق راهبردی چین و ایران، بازگرداندن توافق هسته ای امکان ورود بیشتر ایران را در مدار منافع تجاری، اقتصادی، سیاسی و نظامی پکن باز می کند. ایران گره مهمی برای چین در شکل گیری پروژه "یک کمربند - یک جاده" است. چین کشور ذینفع اصلی احیای برجام است و شاید بیشترین علاقه را به لغو تحریم ها علیه ایران دارد.
بنابراین، پیش بینی همه شرکت کنندگان در مذاکرات وین نسبتاً خوش بینانه است. آخرین گام باقی مانده است. از 8 اوت اگر نگوییم همه چیز، خیلی چیزها به تهران بستگی دارد.
احیای برجام بزرگترین پیروزی برای دیپلماسی جهانی خواهد بود. و هیچ بازنده ای وجود نخواهد داشت.
بیایید امیدوار باشیم که برجام قدیمی جان تازه ای بگیرد. این پروژه هیچ جایگزینی ندارد. اگر دقیق تر گفته شود، وجود دارد، اما این جنگی است که می تواند کل خاورمیانه را با پیامدهای غیرقابل پیش بینی در بر گیرد.