ایران و چین؛ چالش ها و فرصت ها

اسپوتنیک - ولادیمیر ساژین خاورشناس مطرح روس در این خصوص چنین می نویسد: ارتشبد "وی فنگه" وزیر دفاع ملی جمهوری خلق چین در تاریخ 27 تا 28 آوریل در تهران با همتای ایرانی خود سرتیپ محمدرضا آشتیانی و سرلشکر محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران گفت‌ و گو کرد. ژنرال وی فنگه مورد استقبال ابراهیم رئیسی رئیس جمهور قرار گرفت. طرفین یک چارچوب جدید توافقنامه نظامی- استراتژیک را امضا کردند، اما اطلاعات کمی در مورد آن وجود دارد.

چین به عنوان یک قدرت جهانی که هرگز با ایران درگیری نداشته است، یک طرف خارجی ایده آل برای تهران است. و از همه مهمتر: جمهوری خلق چین یک بازار نفتی عظیم و قابل اعتماد و در عین حال منبعی از فناوری، کالاهای مهم استراتژیک و سرمایه گذاری هایی است که ایران برای مدرن کردن اقتصاد، زیرساخت ها و ارتش خود به آن نیاز دارد.

به نوبه خود، تهران برای پکن منبع نفت ارزان، بازار فروش و یک کشور ترانزیتی برای حمل و نقل کالا در جهت غربی است. ایران همچنین فرصت های منحصر به فردی را برای چین فراهم می کند تا نفوذ خود را در منطقه خاورمیانه در زمانی که سطح نفوذ آمریکا در آنجا رو به کاهش است، گسترش دهد.

در زمان خیر چین به بزرگترین سرمایه گذار در خاورمیانه و اولین طرف تجاری در 11 کشور منطقه تبدیل شده است. موفقیت پروژه یک کمربند - یک جاده، که ترکیبی از کمربند اقتصادی جاده ابریشم و پروژه های جاده ابریشم دریایی قرن بیست و یکم است به امنیت خطوط دریایی استراتژیک مانند تنگه هرمز، خلیج عمان، دریای سرخ، باب المندب و کانال سوئز بستگی دارد. و چین به استراتژی سنتی خود مبنی بر عدم پیوستن به هیچ ائتلاف نظامی- سیاسی و توسعه روابط تجاری با همه کشورهای خاورمیانه پایبند است. و پکن ساخت بنادر و پارک های صنعتی در مصر، عمان، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، جیبوتی و اسرائیل را تامین مالی کرده است. لازم به تذکر است که همکاری نظامی و نظامی- فنی چین و اسرائیل مدت ها قبل از برقراری روابط دیپلماتیک در سال 1992 آغاز شده است. اسرائیل به عنوان تامین کننده سیستم های تسلیحاتی برای چین و به عنوان مجرای فناوری پیشرفته نظامی مدرن، یکی از جایگاه های اول را اشغال می کند.

اما چرا ایران مورد توجه ویژه پکن قرار گرفته است؟ اولاً، به این دلیل که آمریکا ستیزی بسیار به موقع و وسوسه انگیز ایرانیان جمهوری خلق چین را به خود جلب می کند. دوم، عدم تمایل به قرار دادن تمام تخم مرغ ها در یک سبد نفتی عرب و سوم - رقابت حداقلی از دیگر کشورها است و نگرش خیرخواهانه تهران که به چینی هایی که تسلیم تهدیدات آمریکا نمی شوند امتیازات خاصی می دهد. و در نهایت اهمیت منطقه ای و جهانی ایران 83 میلیونی در تمامی ابعاد ژئواستراتژیک، سیاسی، اقتصادی و نظامی.

به نوبه خود، سیاست ایران در حال حاضر با هدف تعمیق مشارکت با همسایگان خود و همچنین با چین، روسیه و هند است. همچنین برای ایران این امر مهم است که چین به هیچ معاهده‌ای مبنی بر منع ارسال سلاح به این یا آن کشور پایبند نیست.

مشتریان صنایع نظامی چین به طور سنتی کشورهایی بوده اند که فروشندگان دیگر اسلحه نمی خواهند یا حق تماس با آنها را ندارند، مثلاً با کره شمالی. در طول جنگ ایران و عراق، سلاح های چینی توسط هر دو طرف درگیری دریافت شد.

همکاری با پاکستان زمانی آغاز شد که اسلام آباد به دلیل توسعه سلاح های هسته ای تحت تحریم های بین المللی قرار گرفت.

همکاری نظامی- فنی ایران و چین در دهه 80 قرن بیستم آغاز شد. در طول جنگ ایران و عراق، چین به ایران تسلیحات به ارزش حدود 1 تا 2 میلیارد دلار عرضه کرد و در دهه 90 چین توانست قراردادهایی را با ایران در زمینه انتقال 400 میلیون دلار تسلیحات منعقد کند. از سال 1997 تا 2000 میزان فروش به 600 میلیون دلار افزایش یافت. به گفته کارشناسان چین از سال 1982 تا 2002 به طور متوسط ​​سالانه 171 میلیون دلار از صادرات تسلیحات به ایران درآمد داشته است.

با روی کار آمدن حسن روحانی، روابط نظامی ایران و چین تقویت شد که با انعقاد برجام تسهیل گردید. در ژانویه 2016، بیانیه مشترک مشارکت استراتژیک جامع منتشر شد و در نوامبر، توافقنامه همکاری نظامی امضا گردید. در سال 2016 و پس از لغو تحریم‌های ضدایرانی، ایران 150 فروند جنگنده Chengdu J-10 از چین به ارزش یک میلیارد دلار خریداری کرد. در سال 2017 کمیسیون مشترک نظامی تشکیل شد که در چارچوب آن دو جلسه برگزار شد. دیدار وزیران دفاع، روسای ستاد کل نیروهای مسلح، فرماندهان شاخه‌های نیروهای مسلح و همچنین تبادل بازدید کشتی‌های دو کشور انجام شد. رزمایش مشترک دریایی در خلیج عمان و اقیانوس هند انجام شد و سرانجام وزیران امور خارجه ایران و چین در اسفند 1390 (آخر مارس 2021) برنامه جامع همکاری ایران و چین را برای مدت 25 سال امضا کردند که به پیمان راهبردی ایران و چین معروف است. نکته اصلی در آن سرمایه گذاری 400 میلیارد دلاری چین در 25 سال در اقتصاد ایران در ازای عرضه مستمر نفت ایران و همچنین همکاری نظامی و نظامی- فنی است.

هم برای ایران و هم برای چین، این پیمان در تقابل جهانی و منطقه ای با آمریکا از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. مقدمات آن از سال 2016، زمانی که شی جین پینگ، رئیس جمهور چین به تهران سفر کرد، آغاز شد. مذاکرات در ابتدا به کندی پیش رفت. در اوت 2019، محمد ظریف وزیر امور خارجه ایران به همراه وانگ یی همتای چینی خود نقشه راه را در پکن تصویب کردند. همانا در آن زمان بود که مقررات سری خاصی در مورد همکاری نظامی- فنی به این سند اضافه شد که شامل تعدادی امتیاز برای چین است.

به احتمال قوی، چارچوب توافقنامه امضا شده در سفر آوریل ژنرال وی فنگه به ​​ایران، توسعه مفاد پیمان مربوط به حوزه نظامی را تشکیل می دهد. علاوه بر این، ایران در حال افزایش هزینه های دفاعی است. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI)، ایران در سال 2021 با 24.6 میلیارد دلار (پس از عربستان سعودی - 55.6 میلیارد دلار) در رتبه دوم هزینه‌های دفاعی در میان کشورهای خاورمیانه و آفریقا قرار گرفت. در طول یک سال، بودجه نظامی ایران 11 درصد نسبت به سال 2020 قبلی افزایش یافت و تنها کویت در این شاخص با رشد 25 درصدی – در پیش بود. این امر باعث شد تا ایران از رتبه هجدهم به چهاردهم در فهرست 40 کشور جهان با بالاترین هزینه دفاعی صعود کند. (گروه پنج گانه برتر: ایالات متحده آمریکا - 801 میلیارد دلار، چین - 293 میلیارد دلار، هند - 76.6 میلیارد دلار، بریتانیای کبیر - 68.4 میلیارد دلار، روسیه - 65.9 میلیارد دلار، رتبه چهلم - رومانی - 5.6 میلیارد دلار). علاوه بر این، ایران همچنین به هزینه های به اصطلاح فرصت های اسلامی (صندوق های اسلامی و غیره) که مستقیماً توسط دولت کنترل نمی شود، برخی از اقلام هزینه های نظامی را بدون بودجه یا مخفیانه تأمین مالی می کند.

در سال 2021، چین در رتبه پنجم در بین ده کشور برتر تجارت تسلیحاتی جهان قرار داشت. صادرات سالانه تسلیحات بیش از 10 میلیارد دلار برای چین به ارمغان می آورد و ایران طرف جذاب و امیدوار کننده ای برای پکن است. علاوه بر این، نیروی هوایی و نیروی دریایی ایران باید هر چه سریعتر نوسازی شوند. فهرست تسلیحات و تجهیزات نظامی ایران که اخیراً به مسکو تحویل داده شده است، گواه این موضوع است. اینها هواپیماهای رزمی مدرن، هلیکوپترها، سیستم های موشکی ضد هوایی، سیستم های سیار موشکی ضد کشتی ساحلی، کشتی های سطحی، از جمله قایق های موشکی مجهز به موشک های کروز، زیردریایی های دیزلی -الکتریکی هستند.

آیا ایران که همچنان تحت تحریم است قادر به پرداخت هزینه خرید جدیدترین تسلیحات خواهد بود؟ مایکل آیزنشتات از موسسه مطالعه سیاست خاور نزدیک واشنگتن معتقد است که تهران تنها برای نوسازی نیروی هوایی به حداقل 100 میلیارد دلار نیاز دارد، همین مقدار برای توسعه ارتش و همین مقدار برای پیشرفت نیروی دریایی لازم است. او در عین حال تردید دارد که چین یا روسیه وام های لازم برای چنین خریدهای کلانی را به تهران بدهند.

در این حال، چین با امضای پیمان راهبردی ایران و چین، کاملاً قادر است تجهیزات نظامی خود را در اختیار ایران قرار دهد، اگرچه این سلاح از نظر کیفیت پایین‌تر از روسیه است، اما بسیار ارزان ‌تر. علاوه بر این، بر اساس این پیمان، طرفین می توانند اشکال و روش های پرداخت قابل قبولی را پیدا کنند.

از سوی دیگر، همان‌طور که اکرام نور، کارشناس علوم سیاسی جمهوری آذربایجان، خاطرنشان می‌کند، "ایران آماده خرید تسلیحات چینی تنها به صورت اعتباری است. و پکن آماده است موافقت کند ولی یک "اما" هست. ایرانی ها به تعداد چند تا سلاح می گیرند و سپس مشابه خود را می سازند. بنابراین، آنها فرصت کسب سود را از "طرف های استراتژیک" سلب می کنند. اینطور با اس-300های روسی بود که به سامانه موشکی "باور" تبدیل شد، در مورد تانک های چینی "نمونه 72 " نیز چنین شد - و این لیست ادامه دارد.

اما در "چالش ها و فرصت های ایرانی" چین تنها سود تجاری نیست که پکن را جذب می کند. چین با پیروی از سنت های تاریخی خود به آرامی در حال افزایش نفوذ خود در خاورمیانه است. به گفته منابع، پیمان راهبردی ایران و چین چراغ سبزی به استقرار 5 هزار نیروی ارتش آزادیبخش خلق چین در قلمروی ایران می دهد و امکان افزایش تعداد پرسنل برای حفاظت از تأسیسات متعدد ساخته شده با کمک ارتش جمهوری اسلامی ایران وجود دارد. و از همه مهمتر ترانزیت نفت، گاز و محصولات پتروشیمی به چین. برخی از این تشکیلات در خلیج فارس مستقر خواهند شد. این امر می تواند یکی از اولین استقرار های عمده نیروهای چینی در خارج از کشور باشد. علاوه بر این، پیشنهاد اجاره بندر جاسک فرصت زیادی را در اختیار چین قرار می دهد تا قدرت دریایی خود را به خلیج فارس برساند.

اصل 146 قانون اساسی ایران استقرار هرگونه پایگاه نظامی خارجی در خاک کشور را حتی برای مقاصد مسالمت آمیز ممنوع کرده است. اما این سند ایرانی و چینی به گونه ای تنظیم شده است که احتمال استفاده چین از پایگاه های هوایی و دریایی ایران منتفی نیست.

اصل 153 قانون اساسی ایران انعقاد قراردادهایی را که به استقرار سلطه بیگانگان بر منابع طبیعی و اقتصادی، فرهنگ، ارتش و سایر عرصه‌های حیات دولتی منجر شود، صریحاً ممنوع کرده است. در این رابطه مجلس با بیان اینکه مذاکرات فاقد شفافیت است، این معامله را فروش منابع ایران خواند.

اتحاد تهران و پکن، چهره‌های مخالفی مانند محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور پیشین ایران و پسر شاه مخلوع ایران، شاهزاده رضا پهلوی را خشنود نمی‌کند. هر دوی آنها می گویند که در نتیجه چنین معاهده ای ممکن است حاکمیت ایران به خطر بیفتد. منتقدان این معامله حتی آن را عهدنامه جدید ترکمانچای نامیدند. علیرغم اینکه همه شاخه های قدرت در دست رادیکال ها و محافظه کاران است، قشر حاکم ایران حمایت مناسبی از پیمان ایران و چین نمی کند و در بهترین حالت، آنرا به عنوان یک نقشه راه برای همکاری های آینده تلقی می کند. شاید سفر ژنرال وی فنگه وزیر دفاع ملی جمهوری خلق چین به تهران اولین قدم در این همکاری باشد.

و اما چین چه؟ به گفته آنتونی کوردزمن، دانشمند سیاسی مشهور آمریکایی، "کمربند و جاده" به چنان اندازه مزیت های استراتژیک را برای چین فراهم می کند که عملیات نظامی آشکار نمی تواند آن را تامین کند.

کوردزمن در اثر خود تحت عنوان "چین و ایران: پیروزی بزرگ چین در جنگ خلیج فارس در مناطق سفید"، پیمان چین و ایران را ارزیابی کرده نوشت: این پیمان حداقل به چین اهرم جدید نفوذ استراتژیک در منطقه خلیج فارس می دهد که 20 درصد نفت جهان از آن حمل می شود و همچنین فرصتی برای گسترش نقش خود در عراق [منبع مهم نفت چین ، ولادیمیر ساژین] و تعمیق روابط با روسیه و سوریه را تامین می کند. در حال حاضر، کشورهای عربی در برخورد با چین باید در نظر داشته باشند که جمهوری خلق چین می تواند روابط نظامی خود را با ایران گسترش دهد."

سفر آوریل وزیر دفاع جمهوری خلق چین به ایران گواه احیای روابط نظامی و نظامی- فنی ایران و چین است. برای تهران، این روند اساس اتحاد استراتژیک با چین علیه ایالات متحده است. برای پکن، یکی از ابزارهای اجرای پروژه سیاسی و اقتصادی جهانی "یک کمربند، یک جاده" است.