در صورت سفر شینزو آبه به تهران این نخستین سفر نخست وزیر ژاپن به ایران از سال 1978 تا کنون و پس از انقلاب خواهد بود. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در جریان سفر به ژاپن با آقای آبه و تارو کونو، وزیر خارجه این کشور دیدار و گفتگو کرده بود.
آقای ظریف در این گفتگوها ضمن انتقاد از تحریم‌های آمریکا علیه ایران تاکید کرده بود که جامعه بین‌المللی باید از توافق هسته‌ای با ایران حمایت کند. او همچنین به صراحت از منتفی بودن «هرگونه احتمال» مذاکره با ایالات متحده آمریکا سخن گفته بود.
آمریکا از یک سال پیش و به طور یک‌جانبه از توافق هسته ای کشورهای 1+5 با ایران خارج شد و تحریم‌های گسترده اقتصادی را علیه این کشور به اجرا گذاشته است. پس از تشدید تحریم نفتی ایران با هدف به صفر رساندن صادرات این کشور، تنش میان دو کشور تا سطح تهدید و هشدار نظامی پیش رفته است.
اسپوتنیک با آقای دکتر علیرضا رضاخاه تحلیلگر مسایل بین‌الملل، استاد دانشگاه و کارشناس ارشد در مطالعات آمریکا در این خصوص به گفتگو نشست.
پرسش: ایران چه چیزی می تواند به ژاپن پیشنهاد کند تا آن کشور را در مقابله آمریکا — ایران به جانبداری از خود سوق بدهد؟
پاسخ: این سفر از چند جانب قابل بررسی است. قسمت اول این است که در پاسخ به سفری است که مقامات ایران به ژاپن داشتند. و حالا بازدید آن سفر هست که دارد انجام می شود. نکته دوم این است که وقتی طبیعتا ژاپنی ها به ایران سفر می کنند، آنها پیشنهاداتی را می آورند و باور ما به این است که با توجه به تمایلاتی که ژاپن قبلا هم ابراز کرده است تلاش خواهد کرد که بتواند نقش میانجی‌گری در اتفاقاتی که میان ایران و آمریکا در حال رخ دادن است را بعهده بگیرد و بازی بکند. الآن بالغ بر پنج الی شش کشور هستند که تلاش کرده اند نقش میانجی در این وسط بازی بکنند.
نکته دیگر این است که اگر بخواهیم این تلاش ها را تحلیل بکنیم، یک باورمان این است که آمریکایی ها، و آقای ترامپ به دلیل نیازی که برای انتخابات ریاست جمهوری پیش رو دارد، برای داشتن یک دستاورد بین‌المللی توی کارنامه انتخاباتی و سیاسی خودش، یک فشار حداکثری روی جمهوری اسلامی ایران آورده است که از قِبَل این فشار بتواند به یک دستاورد سیاسی برسد. طبیعتا خیلی از کشورهای هم‌پیمان را تحت فشار قرار خواهد داد که با پیشنهاد میانجی‌گری به سراغ ایران بروند و ایران بارها اعلام کرده است که با این مدل رفتارها هیچگاه مذاکره نخواهد شد و شرایطی که ایران برای مذاکره با آمریکا بپذیرد، شرایط عقلانی خواهد بود، نه اینکه فشار بیاورند و بخواهند از طریق اعمال فشار، شرایطی را بر جمهوری اسلامی تحمیل بکنند و از این طریق بتوانند یک دستاورد سیاسی برای خود داشته باشند. ایران به مسائلی در این سطح بطور کلان نگاه می کند و بدنبال دستاوردهای جدی هست. در حالی که آمریکا حداکثر چیزی که توی مذاکرات بخواهد بدست آورد، همان چیزی است که در برجام اتفاق افتاده است. ایالات متحده، چه در زمان آقای ترامپ و چه در دوره آقای اوباما نشان نداده است که عزم این را دارد که به تعهدات بین‌المللی خود پایبند باشد.
اینها بُعد سیاسی داستان بود و نکته اول بُعد دیپلماتیک بود. اما سفر آقای آبه نخست وزیر ژاپن به روسیه بُعد اقتصادی هم خواهد داشت که نکته سوم این داستان است.
فشاری که آمریکا توی حوزه انرژی دارد بر کشورهای منطقه وارد می کند، مستخرج و منبعث از تحولات اقتصادی است که در داخل خود آمریکا دارد شکل می گیرد. آمریکایی ها تلاش می کنند که توی این مدتی که از یکی از بزرگترین مصرف‌کنندگان انرژی تبدیل شده اند به یکی از بزرگترین تولیدکنندگان انرژی، به دنبال بازارهای جدید هستند و سعی می کنند با زور هم که شده رقبا را خارج بکنند و یک وابستگی انرژی برای کشورهای دیگر مثل ژاپن و خاوردور ایجاد بکنند و طبیعی است که ژاپنی ها هم این موضوع را درک می کنند که اگر قرار باشد در آینده و چشم‌انداز طولانی مدت، وابستگی انرژی داشته باشند، رفتارهای آنها در سیاست خارجی توسط ایالات متحده بسیار کنترل شده خواهد بود.
ژاپن یکی از مصرف کنندگان انرژی ایران است و آنها فکر می کنند اگر بتوانند این قضیه را در کنار مسائل دیگر حل بکنند به عنوان دستاورد اقتصادی این سفر برای اقای آبه به حساب خواهد آمد.
پرسش:اگر توکیو به خرید نفت ایران ادامه بدهد، تحت چه شرایطی این کار انجام خواهد شد، ایا در این زمینه چانه‌زنی در رابطه با قیمت نفت بروز خواهد کرد؟ یا ایران می تواند پیشنهادات جدیدی را مطرح کند و یا این پیشنهادات از طرف ژاپن مطرح خواهد شد؟
پاسخ: طبیعی است که هر سه این ها که گفتید می تواند اتفاق بیفتد. هم چانه‌زنی اتفاق خواهد افتاد، یعنی ایران به دلیل اینکه بازار فروش نفت ایران محدود شده است، یکی از استراتژی هایی که قبلا هم داشته پایین آوردن قیمت نفت بوده است. ژاپنی ها شرایط خاصی خواهند داشت و آن اینکه باز بتوانند توی این فضا وارد بشوند. این بحث جدی تری است، حالا می توانند معافیت های تحریم ها را از ایالات متحده کسب بکنند و اینکه ایا معافیت ها معطوف به اتفاقات دیگری خواهد بود، اینها همه مسائلی است که احتمال طرح آنها در مذاکرات جدی است. ژاپنی ها تلاش خواهند کرد که بخشی از مسائل بین المللی را یک جای دیگر حل بکنند و با حل آن مسائل بتوانند یک معافیت در حوزه انرژی بگیرند. ولی هم آنها و هم ایرانی ها می دانند که آمریکایی ها پیشنهاد داده‌اند که می توانند نیاز به انرژی آن ها را تأمین کنند. ولی ژاپنی ها خودشان تمایل نشان داده اند که منابع تأمین انرژی برای آن ها متعدد و متنوع باشد تا در صورت لزوم قدرت مانور و اجرا داشته باشند.
پرسش:ایران برای رسیدن به این هدف تا چه حد آمادگی دارد، آیا عقب‌نشینی خواهد کرد یا محکم ایستادگی کرده و از مواضع خود پیروی کرده و دست به هیچگونه عقب‌نشینی نخواهد زد؟
پاسخ: شاید تعبیر استحکام بر مواضع و یا عقب‌نشینی تعابیر خیلی درستی نباشد. جمهوری اسلامی به عنوان یک بازیگر عاقل بین‌المللی، به تعهدات بین المللی خودش پایبند بوده است، یعنی اگر تعهدی را قبول کرده، سعی کرده است آن را انجام بدهد. هیچوقت مقدم و آغازگر شکست تعهدات بین المللی نبوده است. یک توافق بین المللی بوده است که جمهوری اسلامی ایران و کشورهای 1+5 داشتند. طبیعی است که از همان واژه «توافق» مشخص است که دو طرف دارد. اگر یک طرف به توافق خود عمل نکند، آن توافق دیگر شکل نمی گیرد. ما یکسری تعهدات پذیرفتیم و طرف مقابل آن را نپذیرفته، این دیگر چگونه توافقی است؟ پس طبیعتا ایران بر اساس همان توافق دارد عمل می کند. اینکه اگر یکی از طرفین توافق، آن را نپذیرفت، چه اتفاقی خواهد افتاد. ایران مسیر برعکس را پیش خواهد گرفت.
اگر ایران احساس بکند که کشوری حتی آمریکا صداقتی در رفتارش نداشته باشد، مقامات جمهوری اسلامی هیچ ابایی از مذاکره کردن ندارند، اما مذاکره برای مذاکره باید انجام بشود. یا اینکه، آقای ترامپ تلاش بکند که ما در آستانه انتخابات یک امتیاز سیاسی به ایشان بدهیم، این دیگر هیچ ربطی به مذاکرات ندارد و هیچ سیاستمدار عاقلی این کار را نخواهد کرد و ایران در سطح بین المللی یک بازیگر عاقل است.
وضعیت موجود از سوی خیلی از تحلیلگران داخلی هم به عنوان فرصتی برای تقویت زیرساخت های اقتصادی عنوان می شود. ایران یک اقتصاد بزرگ است و بازار مصرفی بسیار بزرگی دارد و به دلیل واردات بی رویه، این بازار در اختیار کشورهای دیگر قرار گرفته است که خود ایران میتواند در این حوزه بعد از یک دوره گذاری، موفق باشد. سیاست هایی که ایران در دوره اقتصاد مقاومتی در نظر گرفته نیز می تواند در این دوره اجرایی‌تر بشود. بعید می دانم که اقدامات آمریکایی ها و این نوع رفتار آنها بتواند تأثیری روی نگرش های ایران داشته باشد.
پرسش: باتوجه به تحریم های مختلفی که ایالات متحده در رابطه با کشورهای مختلف دنیا بی دلیل یا با دلیل وضع می کند، روند میانجی گری کشورها در رابطه با مقابله آمریکا —ایران چگونه پیش خواهد رفت؟
پاسخ: بخشی از کشورها توی حوزه سیاست خارجی میانجی‌گری دیپلماتیک را برای خود درنظر می گیرند. کشوری که می آید میانجی گر می شود و اصطلاحا می آید واسطه این کار می شود در واقع مورد تحریم قرار نمی گیرد و می گوید من ظرفیتی دارم و تلاش می کند این موضوع را حل بکند و سعی می کند از ظرفیت های موجود خودش برای حل مشکل استفاده بکند.
اما نکته ای که وجود دارد، استفاده بی رویه از تحریم به عنوان یک ابزار سیاست خارجی است که باعث آن می شود که تحریم کارکرد خودش را از دست بدهد. بهرحال اینها دارند روی روسیه، چین و ایران از ابزار تحریم استفاده می کنند. اتفاقی که خواهد افتاد آن است که آن نظام پولی-مالی که آمریکایی ها به عنوان ابزار و اهرم فشار در اعمال تحریم هایشان در اختیار دارند ،کم کم از بین برود.
ما شاهد آن هستیم که الان چین دارد یک ساختار مالی-پولی جدایی را طراحی می کند، بانک زیرساخت آسیایی دارد طراحی می شود، شبکه های دیگری دارد ایجاد می شوند و بتدریج شبکه های رقیب پولی- مالی ایجاد می شوند. بارها خود تحلیلگران آمریکایی هم گفته‌اند که با این رفتار، آنها حاضر خواهند بود یک هزینه مضاعف بپردازند و کم کم وقتی این شبکه های موازی مالی ایجاد بشود، آمریکایی ها حتی توان تحریمی خود را از دست خواهند داد. نارضایی که بدنبال تحریم ها در کشورهای اروپایی ایجاد شده است و رفتار غیر منطقی آمریکا در عرصه بین الملل باعث آن می شود که اصطلاحا هژمون آمریکا نهایتا مورد ضربه قرار بگیرد.
اسپوتنیک در رابطه با سفر احتمالی نخست وزیر ژاپن به ایران با آقای احمد رشیدی متخصص مسایل جغرافیای سیاسی نیز به گفتگو نشست.
پرسش: ایران چه چیزی می تواند به ژاپن پیشنهاد کند تا توکیو در مقابله آمریکا-ایران به جانبداری از ایران دست بزند؟
پاسخ: به نظر من اگر نخست وزیر ژاپن قرار است به ایران بیاید، به خواست آمریکا به ایران سفر می کند، زیرا آمریکایی ها بیشتر از اینکه تهدید به جنگ می کنند تمایل به مذاکره دارند. قبلا هم این اتفاق افتاده است و کشورهایی مثل عمان و قطر و یا همین اواخر یا خودشان میانجی‌گری کردند و یا آمریکایی ها از آنها درخواست کردند تا بین ایران و آمریکا میانجی‌گری و مذاکره کنند.
مسأله دیگر این است که وضعیت «نیم‌بند نه جنگ، نه صلح» به نفع آمریکاست. بر طبق خبرهای موجود در این چند روز گذشته آمریکا حدود 8 میلیارد دلار تسلیحات به عربستان سعودی فروخته است. یعنی با امن نشان ندادن منطقه به خواسته های خودشان رسیده اند. مسأله دیگر این است که بر طبق گفته فرمانده پیشین نیروهای آمریکا در منطقه، جنگ با ایران آسان نیست. این فرمانده تجربه جنگ در عراق و افغانستان و بصورت کلی تر در سوریه را داشته اند و می دانند که جنگ در خاورمیانه آسان نیست، بنابراین، این درخواست آمریکایی هاست که می خواهند با ایران مذاکره کنند و ایران هرچند آقای دکتر ظریف درخواست دادند ولی اینطور نیست که بخواهند در مورد هر چیزی مذاکره بکنند.
پرسش: آیا توکیو نفت ایران را خریداری خواهد کرد؟
پاسخ: اینطور که پیداست آمریکایی ها معافیت های تحریمی ژاپن را برداشته اند. مثل اینکه ژاپنی ها نمی توانند از ایران نفت بخرند و اگر این کار را انجام بدهند شامل موارد تحریمی خواهند شد. ولی به نظر من اگر ژاپن و سایر کشورها مثل هند و چین،بخواهند همه منابع نفتی را بگذارند در دست آمریکایی ها باشد به نفع آنها نیست. هم اکنون آمریکایی ها بر بیشتر منابع نفتی جهان، البته منهای روسیه و چند منطقه کوچکتر مسلط هستند. اگر قرار باشد که آمریکا بر منابع نفتی خاورمیانه هم کاملا مسلط بشود، در بلند مدت به نفع ژاپن وچین و کشورهای دیگر نخواهد بود. از اینرو باز این مسأله مطرح می شود که این خواست ژاپنی ها نیست که چنین اتفاقی بیفتد.
البته احتمال آن وجود دارد که توکیو نفت ایران را بخرد. حتی در اخباری دیدم که با وجود اینکه هند و چین نفت ایران را نمی خرند، ولی خبرهایی هست که اینطور نیست و همچنان دارند نفت ایران را می خرند، یعنی به خواست آمریکا عمل نمی کنند.