28 نوامبر سال جاری 75 سالگرد آغاز کنفرانس تهران — نشست رهبران اتحاد جماهیر شوروی، ایالات متحده آمریکا و بریتانیا — جوزف استالین، فرانکلین روزولت و وینستون چرچیل که به تاریخ جهانی وارد شده بود، برگزار می شود. در تهران برنامه های خاصی برای شکست نهایی آلمان و متحدان آن اتخاذ شده است و همچنین نظم پس از جنگ جهانی تعیین شده بود.
سرگئی دِویاتوف مشاور سرویس امنیت فدرال فدراسیون روسیه، دکتر علوم تاریخ در مصاحبه ای با خبرگزاری ریا نووستی در مورد چگونگی تامین کار و امنیت هیئت شوروی در کنفرانس تهران صحبت کرد.او جزئیات متعددی از آن حوادثی را که پیش از این برای خواننده عمومی شناخته نشده بود، برملا کرد. این مصاحبه را خبرنگار ویژه ولادیمیر سیچوف انجام داد.
پرسش: عملیات شما در تهران تحت عنوان رمزی "راستای سیوم" از چه شروع شد؟
پاسخ: تهران یکی از دشوارترین مسائل در آغاز جنگ بزرگ میهنی بود. ایران در یک مکان بسیار مناسب — نزدیک به نفت خاورمیانه قرار دارد که در آن موقع به نحوی تحت کنترل بریتانیا بود، از سوی دیگر، میدان های نفتی باکو نزدیک است. از نقطه نظر استراتژیک — جهت بسیار جالب. سرویس ویژه آلمان و سازمان های مختلف نازی ها در ایران بسیار فعال بودند. بطور مثال می توان گفت که تعداد لابیگران هیتلر، از جمله، در بالاترین محافل نزدیک به شاه محمد رضا پهلوی، بسیار زیاد بود. در هر صورت، از این جهت یک تهدید واقعی وجود داشت. به همین دلیل است که در 25 اوت 1941 تصمیم گرفته شد تا نیروهای شوروی و بریتانیایی به ایران وارد شوند از لحاظ قانونی، این احتمال در توافق اتحاد شوروی و ایران حاصله در طول جنگ داخلی در شوروی وجود داشت. ارتش شوروی به شمال و انگلیسی به جنوب ایران وارد شدند. منطقه تقسیم مسئولیت بین ارتش سرخ و نیروهای انگلیسی در سمت جنوبی تر از تهران بود.
با وجود این واقعیت که نفوذ آلمان در ایران کاملا جدی بود، این منطقه به طور فعال از سال 1941 به بعد برای تأمین تجهیزات و اموال نظامی به اتحاد شوروی تحت قانون وام و اجاره استفاده شد. اول از همه، تانک های آمریکایی و بریتانیا (که به صراحت آن را واقعا در جنگ در مقایسه با تانک های ما، به ویژه T-34 ها خوب نبودند) و کامیون ها، عمدتا Studebakers آمریکایی، از طریق ایران تحویل داده شد. این یک سیل تجهیزات، تهیه زیرساخت ها، انبار ها و تاسیسات ذخیره سازی بود.
مساله جلسه "سه رهبر بزرگ" در جریان جنگ بارها مطرح شد، اما برای استالین این امر اهمیت اساسی داشت که نشان دهد که نیروهای شوروی صرفا از خود دفاع نمی کردند، بلکه نبردها در شوروی وزن استراتژیک داشتند. موفقیت این چنینی در زمستان سال 1942 و 1943 به دست آمد — این پیروزی در استالینگراد، شکست ارتش قدرتمند پاولوس بود. علاوه بر این، در آغاز تابستان 1943، سوال از جلسه استالین و روزولت در سواحل تنگه برینگ در سطح بسیار بالایی مطرح شد.
پرسش: چرا چنین جلسه ای انجام نشد؟ در واقع، برپایی آن در آن جا، امن تر بود.
پاسخ: دلایل مختلف ذهنی و عینی وجود داشت. چرچیل می خواست در این جلسه شرکت کند. شاید به همین دلیل استالین آن را رد کرد.
اما در تابستان سال 1943، نیاز به دیدار سه رهبر کشورهای متفق ضد هیتلر بیش از پیش شد. با این حال، شاید سخت ترین نامه استالین در مورد عدم افتتاح "جبهه دوم". دلیل شد. ولی دلیل اصلی پیروزی شوروی در نبرد کورسک بود.
پرسش: اما چرا هماما پایتخت ایران انتخاب شد؟
پاسخ: در مورد وضعیت ایران می شود گفت که ماموران هیتلر و نفوذ وی در آن کشور زیاد بود. علاوه بر این، عناصری وجود داشت که می توان آن را درتوطئه احتمالی برای سرنگونی دولت شاه استفاده کرد و آنها ورود نیروهای مسلح آلمان به مرز با اتحاد شوروی را تامین می کردند. دیدگاه های سیاسی نخبگان بسیار متنوع بود. وضع در ایران بسیار پیچیده بود.
با این حال، تهران، در درجه اول، توسط نیروهای شوروی کنترل شد. ثانیا، سازمان های اطلاعاتی ضد نظامی شوروی و خارجی به طور دائم در ایران حضور داشتند. سوم، این نقطه نسبتا راحتی برای ورود همه شرکت کنندگان کنفرانس بود. و سرانجام، در طول سال ها ارتش شوروی و سرویس های ویژه آن در آنجا باقی ماندند، مشخص شد که چه کسی و چه نوع تهدیدی برای چنین کنفرانسی ایجاد می کند.
پرسش: و از چه لحظه آماده سازی این کنفرانس آغاز شد؟
پاسخ: ما می توانیم دقیقا بگوییم که سازمان های امنیتی کشور دستور آماده سازی چنین سفری را نه دیرتر از 12 اوت 1943 دریافت کردند. تصمیم گرفته شد که افسران امنیتی شوروی به تهران سفر کنند — معاون کمیسر امور داخلی ژنرال آپولونوف، رئیس دفتر دوم کمیساریای امنیت ملی (ضد اطلاعات) فدوتوف، و همچنین معاون ریاست اداره 6 کمیسیون عالی امنیت ملی شادرین با یک گروه از افسران ارشد و یک گروه از کارکنان عملیاتی راهی تهران می شوند. از این نقطه می توانیم بگوییم که آماده سازی کنفرانس تهران از لحاظ محافظت هیئت دولتی شروع شد. ستاد اصلی برای هماهنگی فعالیت ها در باکو بود، کار آن توسط معاون کمیسر امور داخلی کروگلوف تامین شد. در ایران سرویس ویژه اطلاعات خارجی و ضد اطلاعات وزارت داخلی شوروی کار می کرد. با توجه به این واقعیت که سربازان شوروی در سرزمین ایران حضور داشتند، ضد اطلاعات نظامی "اسمرش" نیز در آن عمل می کرد. اما در هر صورت، در برابر سازمان های امنیتی دولتی شوروی، مجموعه ای از سخت ترین وظایف وجود داشت.
پرسش: کدام وظایفی؟
پاسخ: اول، انتقال رهبری عالی اتحاد شوروی به ایران. مشکل بزرگ این واقعیت بود که این اولین خروج استالین به خارج از کشور به عنوان اولین فرد اتحاد شوروی بود. به ویژه از آنجایی که باید در شرایط جنگ انجام شود. و اداره ششم اصلا تجربه و طرح های چنین عملیاتی را نداشت. با توجه به این که محفاظت از استالین تا این زمان بسیار موثر بود.
علاوه بر این، سرویس های ویژه آلمان به سرعت به اطلاعاتی دست یافت که چنین رویدادی در حال تدارک است.
پرسش: اعتقاد بر این است که این اطلاعات توسط مامور اطلاعات آلمان مقیم سفارت انگلیس در تهران، افشا شد.
پاسخ: آلمان، به اقدامات برای خنثی سازی سران ائتلاف ضد هیتلر پرداخت. به طور دقیق، هدف آلمان سازماندهی حمله و در صورت امکان، نابودی استالین، روزولت و چرچیل بود. علاوه بر این، فرود گروه چتربازان آلمانی در زمین کوهستانی در 70 کیلومتری تهران این خطر را مضاعف کرد. بنابراین، تلاش برای تغییر مسیر جنگ جهانی دوم واقعا وجود داشت. لازم به ذکر است که سرویس ضد جاسوسی شوروی در ایران با موفقیت کار کرد — گروه چتربازان، با وجود اینکه این همه امکانات را برای پنهان شدن داشت، شناسایی و بازداشت شد. در جریان تهیه کنفرانس، حدود 160 عامل فعال و توانمند نازی ها در قلمرو تهران و مناطق مجاور کشف و خنثی شدند. باید گفت که پاکسازی های شدید از طرف انگلیس انجام می شد — به این دلیل مأموران آلمانی به سرزمین اشغال شده توسط سربازان شوروی فرار می کردند؛ زیرا ما آنها را مورد بازجویی قرار می دادیم و شهادت ها را ثبت می کردیم، اما انگلیسی ها آنها را فورا تیرباران می کردند.
پرسش: با این حال، دیپلماسی بالا نه تنها در پشت میز مذاکره، بلکه در پشت میز شام نیز انجام می شود. تامین شرکت کنندگان کنفرانس از نظر غذا توسط طرف شوروی چگونه بود؟
پاسخ: در حوالی تهران، منابع آب آشامیدنی شناسایی شدند. به علت وضعیت پیچیده از نظر میکروب و باکتری ، استفاده از آب بیرون از سفارت در آن زمان به شدت ممنوع بود. بنابراین، وسایل نقلیه شوروی به منابع خاصی از پیش تعیین شده، که از آن آب برای تمام رویدادها گرفته شد، می رفتند. متخصصان آزمایشگاه، نمونه ها را گرفته و کیفیت آب را چک می کردند. موارد مسمومیت منابع آب بعید نبود. وضعیت مشابه با گوشت و ماهی بود — تا حدودی آنها را از شوروی می آوردند، یک مقدار هم مواد غذایی محلی مصرف می شد. تقریبا در همه رویدادهای کنفرانس، غذا توسط آشپزخانه ما تامین می شد.
پرسش: اما بعد از همه، برای این کار ها لازم بود که تعداد پرسنل به حد کافی باشد.
پاسخ: قرار بود تعداد زیادی از کارکنان اداره ششم، نه تنها افسران و کارکنان عملیاتی بلکه دختران ماشین نویش و تندنویس و کارکنان دبیرخانه استالین به تهران منتقل شوند. تعداد افراد ارسال شده به 300 نفر رسید. رژیم کار آنها بسیار محرمانه بود. یک مساله مربوط به انتقال اعضای هیئت بود. در چنین شرایطی، در پایان نوامبر 1943، تصمیم گرفته می شود تا اتومبیل ها از کرملین مسکو در اختیار شرکت کنندگان کنفرانس برای اهداف خاص گذاشته شود. ماشین ها بروی سکوها به باکو منتقل شده و از آنجا از طریق جاده ایرانی به تهران رفتند. اتومبیل های سه مارک وارداتی "پاکارد"، "لینکلن" و "کادیلاک" و یک مارک شوروی — ZiS-101 به تهران آمدند. در هر صورت، محافظت از افراد اول و هیئت ها از نظر حمل و نقل به عهده طرف شوروی بود و بسته به گاراژ کرملین بود.
به هر حال، روزولت و چرچیل نیز توسط ماشین های ویژه از گاراژ کرملین سرویس می شدند. برای مثال به هیات بریتانیا، سه خودروی زرهی و دو وسیله متعارف واگزار شده بود.
پرسش: اما بعد، زمان آن فرا رسیده است تا هیئت شوروی راه بیفتد.
پاسخ: رساندن هیئت نمایندگی شوروی به کنفرانس نیز یک وظیفه بسیار جدی بود. در تاریخ 22 نوامبر، یک هیئت رسمی متشکل از جوزف استالین، ویاچسلاو مولوتف کمیسر امور خارجه، مارشال کلیمنت وروشیلوف، با قطار ویژه از مسکو به سمت باکو خارج می شوند. لاورنتی بریای، کمیسر امور داخلی نیز به تهران رفت — او در این کنفرانس حضور داشت، اما نه به عنوان عضو هیئت رسمی. همچنین یک گروه از نظامیان، نمایندگان کمیساریای امور خارجه، به پایتخت ایران رفتند. آندره ویشینسکی معاون کمیساریای امور خارجه از پیش به تهران آمده بود. آنها از راه آهن مسکو- ریازان رفتند. سرانجام، قطار به مقصد باکو وارد شد، از آنجا هیأت ما به تهران پرواز کرد. کنفرانس تهران تنها موردی است که استالین به مقصد آن با هواپیما حرکت کرد.
پرسش: اغلب در ارتباط با این قضیه ادعا می شود که استالین گویا از پرواز می ترسید. اما اینطور است یا نه، تنها استالین می تواند بگوید، ولی به سختی می توان حدس زد، کسی که خلبانان را دوست داشت، و هواپیمایی را می دانست و به طور فعال از توسعه آن در کشور پشتیبانی می کرد، از پرواز بترسد.
پاسخ: من فقط می توانم بگویم که در اسناد می توان به وضوح دید که در دهه 1930 در شوروی یک سلسله سقوط هواپیماها رخ داد، تصمیم به ممنوعیت رفت و آمد رهبری شوروی با وسایل هوایی دو بار در بالاترین سطح گرفته شده بود. اگر چه باید گفت که در طول جنگ جهانی دوم، این ممنوعیت ها به طور خاص مورد توجه قرار نگرفتند. پرواز مولوتف به اروپا و انگلستان در سال 1942 مشهور است.
پرسش: چگونه حرکت هیئت شوروی به سفارت ما سازماندهی شد؟
پاسخ: سفر از خیابان های تهران از همان ابتدا برنامه ریزی شده بود. ورود به خیابان ها، که ستون های حامل سران از طریق آنها از فرودگاه می رفتند، توسط کامیون ها بسته شده بودند. به قلمرو تهران، از جمله قلمرو فرودگاه، نیروهای ویژه تقویت شده وارد شدند. در مسیرها همه افراد بالقوه غیرقابل اعتماد را مورد بازرسی قرار می دادند. خیابان بین سفارتخانه های شوروی و بریتانیا اصلا با تور استتار محکم بسته شد. ابعاد این اقدام ها انسان را به حیرت می اندازد.
شهر تهران را به چند بخش تقسیم کردند، یک ستاد بین بخش ها ایجاد شد که تعاملات را در سطح خدمات نظامی و سرویس های ویژه تامین می کرد. پست های دو و سه گانه از افسران ارتش و سرویس های ویژه وجود داشتند که به شدت افراد را چک کرده و مشغول کنترل عبور و دسترسی اعضای هیئت ها و همچنین روزنامه نگاران نوشتاری و همچنین عکاس ها و خبرنگاران به مقصدشان بودند.
پرسش: یکی از مشهورترین رویدادهای مربوط به این کنفرانس، انتقال روزولت از اقامتگاه آمریكایی به سفارت شوروی بود. سفارت آمریکا در فاصله دور از مرکز قرار داشت. از آنجا که در محل سفارت شوروی رئیس جمهور ایالات متحده به طور قابل اعتماد از خطرات احتمالی در امان بود. چگونه شما توانستید روزولت را متقاعد کنید که این کار را انجام دهد؟
پاسخ: در پایتخت ایران در روز اول زمانی که جلسه نمایندگان اتحاد شوروی و ایالات متحده برگزار شد، از طرف ما این تمایل ابراز شد — برای اولین بار در سطح افسران محافظ و پس از آن در سطح استالین، که شخصا به روزولت گفت که این امر در شرایط عملیاتی سخت تهران خوب بود که رهبر آمریکا در سفارت شوروی بماند. به خصوص که در سفارت شوروی از پیش امکانات برای روزولت فراهم شده است. او یک فرد معلول بود و پرسنل ما تمام هم خود را بکار برده تا رئيس جمهور آمریکا راحت باشد. روزولت موافقت کرد.
در نتیجه، استالین و روزولت فرصتی برای بحث در مورد بعضی از مشکلات در غیبت چرچیل داشتند. البته برای چرچیل، این یک ضربه قوی در سیاست خارجی بود. چرچیل در آن موقع خیلی عصبانی بود. به گفته شاهدان عینی، او گفت که کنفرانس، شروع نشده، عملا تمام شد. روزولت دعوت چرچیل را برای صبحانه و مکالمه دو طرفه را به شدت رد کرد و در خارج از این کنفرانس، هیچ جلساتی دونفره بین آنها وجود نداشت.
پرسش: آیا در طول کنفرانس هیچ مشکلی غیرمنتظره ای رخ نداد که محافظان هیئت شوروی با آن مواجه بودند؟
پاسخ: شاید تنها رویدادی که عملا بصورت غیر مترقبه بروز کرد، دیدار استالین با شاه محمد رضا پهلوی بود. در روز 30 نوامبر در سفارت ما، پهلوی از روزولت بازدید کرد. در ضمن، کل تشریفات به جز پروتکل دو جانبه، بر دوش طرف شوروی قرار داشت. بعد از آن، منطقی بود که انتظار داشته باشیم که دیدار استالین و پهلوی نیز در سفارت شوروی برگزار شود. اما استالین تصمیم گرفت از کاخ شاه بازدید کند. هرچند این امکان تاحدی قابل پیشبنی بود، اما یک رویداد غیر مترقبه از آب درآمد که برای گارد مخافظان مشکل خاصی ایجاد کرد. اما افسران ما پیش از این با طرح قصر آشنا شده بودند. و نمی توان گفت که یک تهدید جدی وجود داشت — سرویس های ویژه آلمانی به سادگی زمان لازم برای آماده شدن برای چنین فی البداهه استالین را نداشتند و درجه سریت این اطلاع بالا بود.
پرسش: می دانیم که نه تنها روزولت، بلکه چرچیل پس از آن، پهلوی را نیز پذیرفت — در سفارت بریتانیا. به این ترتیب، آیا می توان گفت که تصمیم استالین، برعکس، برای بازدید از کاخ شاه، نشانه ای جدی از احترام به پهلووی 24 ساله بود که یک ژستی برای نشان دادن علاقمندی به اتحاد شوروی تلقی شد؟ در واقع، در شرق، چنین چیزهایی اهمیت زیادی دارند.
پاسخ: بله، لازم به ذکر است که این امر باعث ایجاد تاثیر بسیار مثبتی بر شاه و کل جامعه ایرانی شد. و از قرار اسناد، چون هدایای دیپلماتیک چنین رتبه همیشه ثبت می شود، به استالین دو فرش دستباف ایرانی تقدیم شد. یکی از این فرش ها پس از بازگشت به مسکو، در اتاق ناهار خوری "در ویلای نزدیک استالین" قرار داشت.
پرسش: سرگئی ویکتوروویچ، چگونه از افرادی که در تهیه و برگزاری کنفرانس تهران شرکت داشتند، سپاسگزاری کرد؟
پاسخ: تقریبا همه آنها جوایز و مدال ها را دریافت کردند. مطمئنا، با توجه به کمبود تجربه و سنگینی شدید آن اقدامات، کارهای امنیتی در بالاترین سطح برگزار شد. خوب، اگر اثربخشی کنفرانس را از دیدگاه سیاسی ارزیابی کنیم، نتایج آن برای اتحاد شوروی بیش از حد و فوق‌العاده خوب بود.