مسئله هسته ای ایران باز هم در مرکز توجه جهان قرار گرفته است

جامعه بین المللی در حال برداشتن گام هایی برای بازگرداندن برجام است. اما در شرایط کنونی موج جدید ضدایرانی در اسرائیل و آمریکا بلند شده است.

ولادیمیر ساژین شرق شناس مطرح روس و مفسر اسپوتنیک در این خصوص چنین می نویسد: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در اوایل ماه مارس گزارش مدیرکل خود را با عنوان "راستی‌آزمایی و نظارت در جمهوری اسلامی ایران در پرتو قطعنامه 2231 (2015) شورای امنیت سازمان ملل متحد" منتشر کرد. در بازرسی اعلام نشده 21 ژانویه 2023 در فردو، تغییراتی در اتصال دو آبشار سانتریفیوژهای IR- 6 مشاهده شد و همچنین ذرات اورانیوم بسیار غنی شده حاوی اورانیوم 235 تا 83.7 درصد مشاهده شد که با سطح غنی سازی اعلام شده ایران تا 60 درصد مطابقت ندارد.

این واقعیت که این حقایق از قبل به آژانس گزارش نشده است، نقض الزامات آژانس بین المللی انرژی اتمی است. کارشناسان بعید نمی دانند که دستیابی به سطح غنی سازی اورانیوم تا 83.7 درصد و تغییرات در سیستم خطوط لوله برای اتصال دو آبشار سانتریفیوژها با هم ارتباط دارند.

برجام که در سال 2015 منعقد شد، کنترل دقیق آژانس بین المللی انرژی اتمی بر فعالیت های هسته ای ایران و عدم امکان ساخت سلاح هسته ای توسط ایران طی 20 تا 30 سال آینده را تضمین کرد. این امر برای تضمین رژیم عدم اشاعه هسته ای - ان پی تی بسیار مهم بود. با این حال، تصمیم ترامپ برای خروج آمریکا از برجام در سال 2018 به ایران انگیزه داد تا برنامه هسته ای خود را افزایش دهد و توافق را در واقع نابود کرد.

مطابق با خواست های برجام، ایران نمی توانست ذخایر اورانیوم را بیش از 300 کیلوگرم غنی شده تا 3.67 درصد ذخیره کند. اکنون طبق اعلام آژانس بین المللی انرژی اتمی، 3760.8 کیلوگرم اورانیوم با درجه غنی سازی مختلف دارد که تقریباً 435 کیلوگرم از آن با غنی سازی 20 درصد می باشد و 87.5 کیلوگرم دارای غنی سازی 60 درصد است. ایران مجاز به استفاده تنها از سانتریفیوژهای با کارآیی پایین نسل اول IR-1 بود. هم اکنون دستگاه های نسل جدید IR-2m ،IR-4 ،IR-6 در نطنز و فردو در حال فعالیت هستند. تست های صنعتی IR-6s ،IR-7 ،IR-8 ،IR-8B و IR-9 انجام می شود. این دستگاه ها قادر به تولید اورانیوم تا میزان مورد نیاز با سرعت بیشتری هستند. بنابر این، یک دستگاه IR-6 ده برابر، ویک دستگاه IR-9 پنجاه برابر قدرتمندتر از IR-1 است. علاوه بر این، اگر در ماه می 2019 ایران اورانیوم بیش از 3.67 درصد غنی‌سازی نکرده بود، از 8 ژوئیه 2019، پس از بازگشت از خواست های برجام، سطح غنی ‌سازی به 5 درصد، از 4 ژانویه 2021 تا 20 درصد افزایش یافته است. و از 17 آوریل 2021 - تا 60 درصد افزایش یافته است. تا عدد جادویی 90 درصد یعنی تا اورانیوم برای ساختن سلاح، چندان دور نیست.

رافائل گروسی، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در ژانویه سال جاری خاطرنشان کرد که در صورت غنی ‌سازی بیشتر ذخایر موجود ایران اورانیوم کافی برای ساخت چندین تسلیحات هسته ای دارد. 60 درصد مواد را می توان خیلی سریع به 90 درصد رساند. و در ماه فوریه، ویلیام برنز، رئیس سیا گفت که ایران می‌تواند ظرف چند هفته اورانیوم را تا 90 درصد غنی‌سازی کند، اما سیا هیچ مدرکی مبنی بر تصمیم ایران برای از سرگیری برنامه تسلیحات هسته‌ای آن ارائه نداد. وی در عین حال افزود که سایر حوزه های برنامه هسته ای ایران با سرعت نگران کننده ای در حال رشد هستند.

طبیعی است که جامعه بین المللی در حال انجام اقداماتی برای بازگرداندن برجام است. از آوریل 2021 تا اوت 2022، حدود دوازده دور مذاکره در فرمت های مختلف برگزار شد و سندی در مورد احیای برجام تدوین شد. سند در واقع آماده شده بود و تا پایان پروسه زمانی نمانده بود که کار متوقف شد. شرایط کنونی موج جدید ضدایرانی را در اسرائیل و آمریکا به راه انداخته است. اگر ایرانی ها کار هسته ای خود را به سطحی نزدیک به ایجاد پرتابه هسته ای برسانند، احتمال حمله اسرائیل یا آمریکا به تاسیسات هسته ای ایران بسیار بالا خواهد بود. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که از واکنش اسرائیل و آمریکا نگران است، گام‌ های فوری برای کاهش سطح تنش برداشته است.

رافائل گروسی در روزهای 4 و 5 مارس در تهران با ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران، حسین امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه و با محمد اسلامی معاون رئیس جمهور، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران گفتگو کرد. در سند مربوطه "بیانیه مشترک سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی" گفته شده که ابراهیم رئیسیرئیس جمهور و عبداللهیان وزیر امور خارجه بر آمادگی ایران برای همکاری مثمر ثمر با آژانس بین المللی انرژی اتمی برای اطمینان از پیشرفت پایدار در حل و فصل مسائل باقی مانده تاکید کردند. طرف ایرانی تأیید کرد که ایران برای بازگشت به برجام و نقش سازنده ای که آژانس می تواند در این زمینه ایفا کند، اهمیت زیادی قائل است.

همه این دیدارها و مذاکرات در تهران در آستانه نشست نوبتی شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی صورت گرفت. 6 مارس گروسی در در صحبت با اعضای شورای حکام آژانس در وین، از اعلام تمایل ایران برای همکاری استقبال کرد. وی اعلام کرد: "پس از دیدار ما با محمد اسلامی معاون رئیس جمهور ایران در تهران در 4 مارس، ایران موافقت کرد که به آژانس اجازه دهد اقدامات لازم را برای انجام ماموریت آژانس انجام دهد". وی یادآور شد که آژانس بین المللی انرژی اتمی به مدت دو سال چنین فرصتی را نداشت و در ژوئن سال گذشته ایران 27 دوربین و سایر دستگاه های نظارتی را از تاسیسات هسته ای خود حذف کرد.

شورای حکام آژانس برای چند روز اطلاعات دریافتی از فردو را مطالعه کرد. میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه، در سخنرانی خود در نشستی در وین، همه چیز را توضیح داد: "در هفته‌های اخیر، داستانی با ذرات اورانیوم یافت شده در تأسیسات فردو با درجه غنی‌سازی تقریباً 84 درصد، سر و صدای زیادی به پا کرده است،... <...> وضعیت به سرعت حل شد ... نتایج مطالعات تکمیلی از این مواد، نشان می دهد که ایران به دنبال انباشت مواد با درجه غنی سازی بیش از 60 درصد نبوده است... اینجا جایی برای حدس و گمان نیست و نباید باشد. "جهشی" که اتفاق افتاده است به احتمال زیاد یک ناهنجاری تکنولوژیکی است ... این در رویه سایر کشورهای درگیر در غنی سازی اورانیوم نیز اتفاق می افتد".

تشدید کنترل نشده در واقع مملو از عواقب جدی است.

در 8 مارس، بنیامین نتانیاهو، نخست‌ وزیر جدید اسرائیل در مصاحبه‌ای گفت: "مشکل برنامه هسته‌ای رژیم ایران ماهیت سیاست خارجی من است. من دقیقاً برای جلوگیری از تبدیل شدن ایران به یک کشور هسته‌ای به دولت بازگشتم و قول دادم "هر کار ممکن را برای جلوگیری از آن انجام دهم". آقای نتانیاهو در پاسخ به این سوال که آیا به درگیری نظامی [میان اسرائیل و ایران] نزدیک هستیم، گفت: "این امر به ایران بستگی دارد".

در 3 مارس، ژنرال مارک میلی رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح ایالات متحده وارد اسرائیل شد. وی در جریان مذاکرات با رئیس ستاد کل ارتش اسرائیل سپهبد هرزی هالوی، "هماهنگی اقدامات برای محافظت در برابر تهدیدات ناشی از ایران" را مورد بحث قرار داد.

در 6 مارس، جیک سالیوان مشاور امنیت ملی آمریکا، "تساخی هانگبی" مشاور امنیت ملی اسرائیل، "رون درمر"، وزیر امور خارجه و یک هیئت بین سازمانی اسرائیل در نشست گروه مشورتی استراتژیک آمریکا و اسرائیل در کاخ سفید را میزبانی کرد. شرکت کنندگان در این نشست متعهد شدند هماهنگی اقدامات را برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای و بازدارندگی بیشتر از فعالیت های خصمانه ایران در خاورمیانه تقویت کنند.

نتانیاهو پس از دیدار با آستین به رم رفت. وی پیشتر اعلام کرده بود که اگر در تهران افرادی هستند که فکر می‌کنند ایران می‌تواند بدون هیچ مانعی به سمت سلاح‌های هسته‌ای حرکت کند، در اشتباه هستند. او گفت که موضوع اصلی دیدارش با نخست وزیر ایتالیا، مانند دیدار قبلی با مکرون، توضیح نیاز به رویکرد تهاجمی تر در قبال ایران خواهد بود. نتانیاهو قرار است در آینده نزدیک مذاکرات مشابهی با دیگر رهبران کلیدی اروپایی داشته باشد.

وزیر دفاع اسرائیل پس از گفتگو با همتای آمریکایی خود خاطرنشان کرد که تحت رهبری لوید آستین، همکاری دو کشور به اوج جدیدی رسیده است. و این ادعا را انتقال ارتش اسرائیل به سنتکام و همچنین تمرینات مشترک Juniper Oak تایید می کند. یوآو گالانت گفت که همه اینها برتری نظامی اسرائیل در منطقه را تضمین می کند.

آستین گفت که ایالات متحده هنوز دیپلماسی را بهترین راه برای جلوگیری از دستیابی ایران به تسلیحات هسته ای می داند، اما همچنین متذکر شد که اسرائیل آماده است هر چه زودتر عملیات نظامی خود را علیه ایران آغاز کند. لازم به ذکر است که دانا استراول معاون دستیار وزیر دفاع آمریکا و مسئول امور خاورمیانه به خبرنگاران گفت که ایالات متحده هم اکنون برنامه ای برای عملیات نظامی علیه ایران دارد و برای فعال سازی آن تنها به فرمان رئیس جمهور نیاز است.

بیایید نگاهی به نکات مثبتی که ظاهر شده است بیندازیم. موضع رهبری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی عینی‌تر شده است، کار نمایندگان روسیه و چین فعال‌تر شده است، لحن اعضای شورای حکام آژانس تغییر کرده است. در نتیجه، قطعنامه ضدایرانی در این جلسه تصویب نشد و امید به احیای برجام ظاهر شد.

سرنوشت مسئله هسته ای ایران به پاسخ به سؤالات زیر بستگی دارد.

اول: آیا اسرائیل و یا آمریکا جرأت خواهند کرد مسئله هسته ای ایران را از طریق نظامی حل کنند؟

دوم: آیا ایران و آژانس آمادگی دارند به استقبال همدیگر بروند؟

سوم: آیا حامیان غربی برجام آماده اند تا شرایطی را برای احیای توافق هسته ای که مربوط به حوزه هسته ای نیست حذف کنند؟

سعی می کنم به این سوال ها جواب بدهم.

اول: آیا بایدن اکنون یک ماجراجویی نظامی علیه ایران را آغاز خواهد کرد؟ فکر میکنم خیر. ایالات متحده بر اوکراین و چین (تایوان) متمرکز است. اگرچه با توجه به گسترش روابط نظامی- فنی ایران با روسیه در شرایط بحران اوکراین، می‌توان تصور کرد که کاخ سفید به اسرائیل چراغ سبز نشان خواهد داد. اما با توجه به شرایط سخت سیاسی داخلی در اسرائیل، بعید است که این کشور بتواند طرح های نظامی را انجام دهد. در عین حال، شکی نیست که همه انواع جنگ های مدرن غیر کلاسیک - ترکیبی، تبلیغاتی، اقتصادی، جنگ سایبری - بین اسرائیل و آمریکا از یک سو و ایران از سوی دیگر تشدید خواهد شد.

دوم: در روابط بین جمهوری اسلامی ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی پیشرفت حاصل شده است. مخالفان ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دریافته‌اند که قطعنامه‌های ضدایرانی کارساز نیست: طی چند سال گذشته، ایران به نتایج برجسته‌ای در ایجاد زیرساخت‌های هسته‌ای دست یافته است. محمد اسلامی در 18 اسفند گفت که امروز دشمنان با این واقعیت موافقت کردند که ایران چرخه سوخت (هسته ای) خود را دارد و چاره ای جز دیپلماسی وجود ندارد. رئیس سازمان انرژی اتمی ایران گفت: "کشورهای غربی ایران را به عنوان یک کشور هسته ای به رسمیت شناخته اند". شاید این به حقیقت نزدیک باشد.

سوم: در مورد سرنوشت برجام، کار پیچیده تر است. سفیر میخائیل اولیانوف در 9 مارس خاطرنشان کرد: "پیش نویس توافق [برگرداندن برجام] تقریبا آماده است، اما این آمریکا و کشورهای اروپایی هستند که مانع بازگشت به توافق هسته ای با ایران می شوند". در واقع، در پاییز 2022، ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و آلمان عملاً مذاکرات بر سر بازگرداندن برجام را مسدود کردند. دلیل آن تقویت همکاری‌های نظامی- فنی ایران و روسیه در زمینه اوکراین و واکنش تند مقامات ایرانی به اعتراضات بود. اما آمریکا، اروپای غربی و ایران به دلایل مختلف علاقه مند به بازگرداندن برجام و لغو تحریم های ضد ایرانی هستند.

بحث این است که آیا بازگرداندن برجام می تواند بر توسعه همه جانبه کشور (نه تنها در حوزه نظامی و هسته ای) و در جهت ارتقای سطح زندگی شهروندان تاثیر داشته باشد و ثبات اجتماعی-سیاسی جامعه را تضمین می کند یا خیر؟

برای اروپا، لغو تحریم ها علیه ایران نه تنها نفت و گاز، بلکه بازار بزرگ ایران برای سرمایه گذاری و تجارت است.

همه اینها با تمام معایب و مزایا، به از سرگیری گفتگو در وین امیدواری می بخشد.