اینستکس یا INSTEX مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به معنای "ابزار حمایت مبادلات تجاری" است. سازو کار اینستکس در ژانویه سال 2019 میلادی و حدود دو سال پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای رونمایی شد.
"ابزار حمایت از مبادلات تجاری"، شرکت‌های اروپایی را مقدور می‌ساخت که با ایران به تجارت بپردازند بدون این که در معرض خطر قانون تحریم آمریکا قرار گیرند. به منظور اجرایی کردن این موضوع در روز پنجشنبه31 ژانویه 2019، شرکتی با سرمایه 3 هزار یورو در پاریس تأسیس و در چارچوب قوانین فرانسه به ثبت رسید. سرمایه اولیه این شرکت از سوی وزارت اقتصاد فرانسه تأمین شده بود.
در ابتدای ثبت شرکت در پاریس غیر از فرانسه، آلمان و انگلیس نیز سهامداران اصلی آن بودند و بر اساس توافقات موجود دیگر کشورهای اروپایی و کشورهای جهان از جمله چین و روسیه نیز می‌توانستند وارد آن شوند.
طبق بیانیه مشترکی که از سوی وزرای خارجه 3 کشور تأسیس کننده اینستکس صادر شده، این نهاد در مرحله نخست، روی مبادله مواد غذایی، محصولات کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی متمرکز بود.
دیرتر، تعداد سهامداران اینستکس بیشتر شد و کشورهای بلژیک، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، هلند، نروژ، اسپانیا، سوئد و بریتانیا جزو سهامداران اینستکس شدند.
اینستکس بانک محسوب نمی‌شد و یک "شرکت تسویه مالی" بود. به عبارت دیگر، این شرکت وظیفه تسویه حساب بین شرکت‌های ایرانی و اروپایی که در زمینه صادرات و واردات به یکی از دو مقصد را داشتند به عهده داشت.
سازوکار این ابزار ویژه مالی به این شکل بود که تهاتر بین صادرکنندگان و واردکنندگان یک کشور واحد اروپایی بدون ارتباط مستقیم مالی با ایران انجام می‌شد.
فرض اساسی اینستکس این بود که هیچ راه انتقال مالی بین ایران و کشور های اروپایی وجود نداد. یک شرکت ایرانی کالایی به اروپا صادر می‌کرد و در قبال آن اعتباری به دست می آورد که خود او یا یک واردکننده ایرانی می‌توانست از آن برای واردات کالا از اروپا به ایران استفاده کند؛ بدون اینکه پولی بین طرفین مبادله شود. در مقابل، همین سازوکار برای صادرکنندگان و واردکنندگان اروپایی نیز می‌تواند مورد استفاده قرارمی گرفت.
در واقع مشتری در ایران به فروشنده در ایران پرداخت می کرد. در عین حال مشتری در اروپا به فروشنده در اروپا پرداخت می کرد. در نتیجه هیچ تراکنش مالی فرامرزی وجود نداشت. از آنجایی که هیچ پولی به آن سوی مرزها منتقل نمی شد، تحریم ها نقض نمی شدند. این یک مکانیزم پیشرفته توسط کشور های اروپایی برای دور زدن تحریم های امریکا، بدون مواجهه مستقیم با آنها بود.
ایرادهای اینستکس
یکی از ایرادهای اساسی اینستکس این بود که با وجود ادعای کشورهای اروپایی بر کارآمد بودن این سامانه برای مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه ایران، مقام‌های عالی‌رتبه این کشورها بارها در نظراتشان اعتراف کردند که شرکت‌های خصوصی را نمی‌توان به تجارت با کشوری مجبور کرد و در واقع اینستکس تنها اقدامی نمادین به شمار می‌رفت.
یکی دیگر از ایرادات اینستکس، تمرکز این سازو کار بر غذا و دارو دانسته شده بود. گرچه به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران اینستکس می‌توانست مسیر گسترش مبادلات تجاری میان ایران و اروپا و ایران و دیگر کشورهای جهان را غیر از غذا و دارو، در دیگر حوزه‌های تجاری نیز فراهم کند.
طبق اذعان کشورهای اروپایی تنها یک معامله از طریق این سامانه انجام شده است.
اینستکس 14 ماه پس از ایجاد و در مارس 2020 توانست اولین و تنها تراکنش خود را با ایران در خصوص تجهیزات درمانی انجام دهد.
انحلال اینستکس
سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان، روز پنجشنبه، 9 مارس در بیانیه‌ای با اعلام تقصیر ایران از انحلال سازوکار مالی اینستکس خبر دادند.
در این بیانیه که یک نسخه آن در تارنمای وزارت امور خارجه انگلیس منتشر شد آمده است: سهامداران اینستکس – بلژیک، دانمارک، فنلاند، فرانسه، آلمان، هلند، نروژ، اسپانیا، سوئد و بریتانیا – تصمیم به انحلال اینستکس گرفته‌اند.
این بیانیه ادعایی می‌افزاید: اینستکس توسط فرانسه، آلمان و بریتانیا در سال 2019 راه اندازی شد تا تجارت قانونی بین اروپا و ایران به ویژه در زمینه کالاهای بشردوستانه را تسهیل کند. در طول 4 سال گذشته، اینستکس به طور مداوم تلاش کرده است تا مبادلات تجاری بین اروپا و ایران را تسهیل کند. تقاضای قوی و پایدار صادرکنندگان اروپایی برای استفاده از مکانیسم INSTEX، عمدتاً از طرف بخش بشردوستانه وجود داشت. اما به دلایل سیاسی، ایران به طور سیستماتیک از انجام وظایف اینستکس جلوگیری کرده است.
این ادعا در حالی مطرح می‌شود که "میشل ارهارد باک" رئیس اینستکس پیشتر اعتراف کرده بود که این سازوکار به دلیل تحریم‌های آمریکا با اقبال مواجه نشد.
ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، روز جمعه، 10 مارس در واکنش به انحلال اینستکس با بیان اینکه هیچگاه به اینستکس دل نبسته بودیم و تجارت بین‌المللی خود را از سایر کانال‌های مالی و بانکی بین‌المللی انجام دادیم، گفت: اروپایی‌ها هیچ منبع مالی یا خط اعتباری بلندمدت به این کانال تزریق نکردند.