به بهانه تایید و اضافه شدن آیین "شب یلدا" به فهرست میراث فرهنگی ناملموس ایران توسط یونسکو، اسپوتنیک نگاهی دارد به تاریخچه ثبت این آثار در جهان و ایران.
میراث فرهنگی به 2 دسته‌ی عمده تقسیم می‌شود: میراث فرهنگی ملموس شامل محوطه‌ها، بناها و آثار تاریخی همچون تخت جمشید، لباس‌های محلی، ظروف سفالی قدیمی و... و میراث فرهنگی ناملموس.
به طور کلی طبق تعریفی که یونسکو ارائه داده، میراث فرهنگی ناملموس عبارت است از مهارت‌ها، دانش‌ها، رقص‌ها، جشن‌ها، مراسم‌ها، هنرهای اجرایی، هنرهای نمایشی، ادبیات شفاهی، موسیقی، بازی‌ها، گویش‌ها، زبان‌ها، اصطلاحات و آداب و رسوم جوامع مختلف.
جوامع مختلف ممکن است در برخی میراث فرهنگی ناملموس دارای اشتراکاتی باشند، همین امر زمینه را برای نزدیک‌تر شدن جوامع به یکدیگر، همبستگی و انسجام جوامع و ایجاد احساس احترام و درک متقابل در میان افراد این جوامع فراهم می‌آورد.
پس از دهه‌ها تلاش بی وقفه‌ی اندیشمندان و متخصصان، کنوانسیون 2003 برای آشنایی مردم جهان با میراث فرهنگی ناملموس و حفظ و صیانت از آن تدوین و دستور اجرای آن به کشورهای جهان داده شد، اکثر کشورها نیز با این معاهده موافقت نمودند.
میراث فرهنگی ناملموس در ایران شامل 21 اثر از آداب و آئین، هنرهای نمایشی، مهارت‌ها، دانش و فرهنگ ایران است. ایران در سال 2006، به عنوان چهلمین عضو، به کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس پیوست. سال 2010، توافقنامه‌ای برای تأسیس مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای غربی و مرکزی تحت نظارت یونسکو، میان دولت ایران و یونسکو امضا شد.
آیین باستانی "نوروز" هشتم مهرماه 1388 به عنوان نخستین اثر ناملموس فرهنگ ایرانی با عضویت هفت کشور و با عنوان یک پروندهٔ مشترک در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید. پرونده‌ای مشترک با درخواست و مدیریت ایران و همکاری کشورهای جمهوری آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس جهانی ثبت شد. سال 2016 در یازدهمین اجلاس کمیته جهانی میراث فرهنگی ناملموس به میزبانی اتیوپی، نوروز برای بار دوم ثبت گردید، چون پنج کشور افغانستان، عراق، قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان تمایل داشتند تا این آیین را مشترک با کشورهای همسایه خود در سطحی گسترده‌تر به‌عنوان یک آیین باستانی به ثبت جهانی برسانند. پرونده ثبت نوروز بزرگ‌ترین پرونده میراث ناملموس از نظر تعداد کشورهای عضو است.
علاوه بر نوروز، فرهنگ پخت "نان لواش"، هنر ساختن و نواختن "کمانچه" و هنر "مینیاتور" به‌طور مشترک با دیگر کشورها به ثبت رسیده‌است و 4 اثر نیز مرتبط با "موسیقی" ایرانی است. در پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته جهانی میراث فرهنگی ناملموس به میزبانی جامائیکا ایران چهار پرونده مراسم "زیارت کلیسای تادئوس" به صورت مشترک با ارمنستان، "جشن مهرگان" به صورت مشترک با تاجیکستان، "هنر مینیاتور" به صورت مشترک با کشورهای ترکیه، جمهوری آذربایجان و ازبکستان و "هنر ساختن و نواختن عود" به صورت مشترک با سوریه را ارائه کرد. در نوروز 99 نیز دو پرونده مهارت سنتی ساختن و نواختن "رباب" مشترک با تاجیکستان و ازبکستان و "جشن سده" با همکاری تاجیکستان به یونسکو ارسال شد.
در هشتمین نشست کمیته میراث ناملموس یونسکو که در باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان برگزار شد، این کشور پرونده بازی "چوگان" را با نام چوگان بازی سنتی با اسب در قره‌باغ ثبت کرد. این موضوع انتقاد ایران را برانگیخت و پس از مدتی یونسکو پذیرفت بدون حذف پرونده آذربایجان، بازی چوگان در ایران را با نام دیگری ثبت کند. در سال 2014 کشور ارمنستان اقدام به ثبت نقش فرهنگی "نان لواش" کرده بود. به جهت تقاضای سایر کشورهای منطقه که فرهنگ پخت نان لواش را به عنوان بخشی از هویت ناملموس خویش تلقی می‌کنند؛ و به پیشنهاد دبیرخانه یونسکو، ایران به عنوان کشور مورد وثوق و هماهنگ‌کننده این پرونده چندملیتی همانند نوروز انتخاب شد و درنهایت پرونده فرهنگ پخت نان لواش با مشارکت سایر کشورهای مرتبط به ثبت رسید.
پرونده هنر "خوشنویسی" و "آیین شب یلدا" به صورت مستقل و ملی برای ثبت جهانی تدوین و برای کمیته جهانی میراث ناملموس یونسکو به ترتیب در سال‌های 2021 و 2022 ارسال شد که اواخر سال 2022 هنر خوشنویسی ثبت جهانی شد. همچنین پرونده یلدا یک بار پیشتر از سوی ایران به عنوان پرونده ملی ارائه شده بود، اما مورد پذیرش قرار نگرفت تا این که به صورت پرونده چندملیتی با همکاری افغانستان برای ثبت در فهرست جهانی به یونسکو پیشنهاد و سرانجام با موافقت اعضای این کمیته در فهرست جهانی یونسکو به نام ایران و افغانستان ثبت شد.
در هفدهمین نشست کمیته میراث ناملموس یونسکو که در شهر رباط مراکش برگزار شد همچنین "مهارت ساختن و نواختن ساز عود"، "سوزن‌دوزی ترکمن" و "نوغانداری و ابریشم‌بافی" نیز به میراث فرهنگی ناملموس در ایران افزوده شدند.
همچنین از دیگر موارد تایید شده میراث ناملموس ایران که در یونسکو ثبت شده اند می توان به موارد زیر که 21 مورد است اشاره کرد.
ردیف: ردیف موسیقی سنتی ایرانی، جوهره فرهنگ موسیقی ایرانی را تشکیل می‌دهد. بیش از 250 واحد ملودی در چرخه‌هایی به نام گوشه تنظیم می‌شود. ردیف مجموعه‌ایست از ملودی‌های سنتی موسیقی ایرانی که در روایت‌های مختلف سازی و آوازی، با نظم و ترتیب خاصی در قالب دستگاه‌ها و آوازهای مختلف تقسیم‌بندی شده‌اند.
تعزیه: هنر نمایشی آیینی تعزیه، هنر نمایشی آیینی است که وقایع مذهبی، داستان‌های تاریخی و افسانه‌ای و قصه‌های عامیانه را بازگو می‌کند و هر اجرا دارای چهار عنصر شعر، موسیقی، آهنگ و حرکت است. تاریخ پیدایش تعزیه را به پیشینهٔ سه‌هزارسالهٔ سوگ سیاوش پهلوان داستان‌های ملی ایران نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه‌ساز شکل‌گیری آن دانسته‌اند.
ورزش زورخانه ای: آیین پهلوانی و زورخانه‌ای، هنری رزمی ایرانی است که ترکیبی از عناصر اسلامی، عرفانی و باورهای ایرانی باستان است. مجموعه‌ای تشریفاتی از حرکات ژیمناستیک و کالستیک را که توسط ده تا بیست مرد انجام می‌شود، توصیف می‌کند که هر یک از ابزارهای استفاده شده در آن نمادی از سلاح‌های باستانی است.
موسیقی بخشی های خراسان شمالی: موسیقی بخشی‌های خراسان شمالی مجموعه‌ای از شعر، ادبیات، عرفان و اخلاق را دربر می‌گیرد. بخشی لقبی است که به برخی از نوازندگان دوتار در شمال خراسان و ترکمن‌صحرا داده می‌شود. آنها اشعار و حماسه‌های اسلامی و عرفانی حاوی مضامین اسطوره‌ای، تاریخی یا افسانه‌ای را بازگو می‌کنند.
فرش فارس: ایرانیان از شهرت جهانی در قالی‌بافی برخوردارند و قالی‌بافان فارس و در جنوب غربی ایران، از برجسته‌ترین افراد این هنر هستند. زنان مسئولیت طراحی، انتخاب رنگ و بافت را دارند و صحنه‌هایی از زندگی عشایری خود را به صورت فرش به نمایش می‌آورند. فرش‌ها بدون هیچ طرحی بافته می‌شود، هیچ بافنده‌ای نمی‌تواند دو فرش یکسان ببافد.
قالی کاشان: کاشان که مرکز فرش‌های ظریف است، تقریباً از هر سه نفر یک نفر در فرش‌باقی مشغول به کار است که بیش از دو سوم فرش‌بافان زن هستند.
لنج سازی: دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس، از قدیمی‌ترین صنایع بومی جنوب ایران به‌شمار می‌رود و سابقهٔ آن به دوره افشاریان می‌رسد. با کشف آثار باستانی دوره ساسانی در سرزمین مغولستان و کشف بنادر اشکانی و ساسانی قدمت دریانوردی ایران را می‌توان بسیار کهن‌تر دانست. دانش سنتی پیرامون لنج شامل ادبیات شفاهی، هنرهای نمایشی و جشنواره‌ها، علاوه بر مهارت‌های قایقرانی و ناوبری و اصطلاحات و پیش‌بینی وضع هوا است که ارتباط تنگاتنگی با قایقرانی و مهارت‌های ساخت قایق چوبی دارد.
نقالی: قصه‌گویی نمایشی، کهن‌ترین شکل عملکرد نمایشی در ایران است و مدتهاست که نقش مهمی در جامعه دارد. نقال، داستان‌هایی را با شعر یا همراه نثر با حرکات و ریتم و گاهی موسیقی دستگاهی و طومارهای نقاشی بازگو می‌کند. نقال‌ها هم به عنوان سرگرم‌کننده و هم به عنوان حاملان ادبیات و فرهنگ پارسی فعالیت می‌کنند و باید با اصطلاحات فرهنگی محلی، زبان‌ها و گویش‌ها و موسیقی سنتی آشنا شوند.
قالی شویان: آیین قالی‌شویان مشهد اردهال به یاد سلطان علی همه ساله در دومین جمعه مهرماه یا نزدیکترین روز جمعه به روز هفدهم ماه مهر توسط مردم فین کاشان و کاشان در مقبره سلطان علی برگزار می‌شود.
نوروز: نوروز، بزرگ‌ترین جشن ملی ایرانیان است. زمان دقیق پیدایش و آغاز جشن نوروز معلوم نیست و بر اساس اسناد و شواهد پیشینهٔ این جشن به هزاره‌های پیش از میلاد مسیح می‌رسد. درگذشته جایگاه نوروز ثابت نبوده‌است و آنچه که امروزه نوروز می‌نامیم مرهون دستور ملکشاه یکم است که تعدادی از اخترشناسان ایرانی از جمله حکیم عمر خیام را برای تهیه تقویم ایرانی گرد هم آورد و با انجام دادن محاسبات دقیق جایگاه نوروز در اول فروردین ماه ثابت شد
نان لواش: فرهنگ پخت نان لواش، از قدیمی‌ترین مهارت‌های پخت نان در خاورمیانه است و امروزه در کشورهایی همچون ایران، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چوگان: چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با روایت‌گری و موسیقی، ورزشی گروهی، با قدمت بالا در ایران است که به سبب رواج آن در میان پادشاهان و بزرگان به ورزشی اشرافی مشهور گردیده‌است. این بازی از حدود 600 پیش از میلاد در ایران شکل گرفته و از دورهٔ هخامنشیان انجام می‌شده‌است.
کمانچه: هنر ساختن و نواختن کمانچه، به مهارت‌های ساخت و نواختن کمانچه، از سازهای اصیل و کهن ایران اشاره دارد. نخستین نشانهٔ تاریخی کمانچه مربوط به کتاب موسیقی کبیر اثر ابونصر فارابی در سدهٔ چهارم هجری است.
دو تار: هنر ساختن و نواختن دوتار، از کهن‌ترین مهارت‌های ساخت و نواختن ساز زهی ایران، بلکه تمام خاورمیانه و آسیای مرکزی، به‌شمار می‌رود. تصویر این ساز در برخی از حجاری‌های چندین هزار ساله موجود است و در کتبی که به زبان پهلوی تألیف شده نام این ساز به عنوان تنبور یا تمبور آمده‌است.
نگارگری ایرانی: هنر مینیاتور نوعی اثر هنری دو بعدی است که شامل طراحی و خلق نقاشی‌های کوچک روی کتاب‌ها، کاغذ دیواری‌ها، فرش‌ها، منسوجات، دیوارها، سرامیک‌ها و سایر موارد با استفاده از مواد اولیه مانند طلا، نقره و مواد مختلف طبیعی است. از نظر تاریخی، مینیاتور با نقاشی کتاب که در آن متن از لحاظ بصری پشتیبانی می‌شد، مثال زدنی است، اما این عنصر تکامل یافته‌است و همچنین می‌تواند در معماری و به عنوان یک تزیین در فضاهای عمومی مشاهده شود.
آیین زیارت کلیسای تادئوس: آیین زیارت کلیسای تادئوس سفر زیارتی به مدت سه روز به کلیسای تادئوس مقدس در شمال غربی ایران است که هر ماه ژوئیه برگزار می‌شود. حاملان این زیارت فرهنگی مذهبی جمعیت ارامنه در ایران، ارامنه ایرانی مقیم ارمنستان و پیروان کلیسای رسولی ارمنستان هستند. آیین بزرگداشت شامل مراسم مذهبی ویژه، موکب‌ها، نماز و روزه است. اوج آن در یک تشییع با همدلی همگانی است.
خوشنویسی ایرانی: سنت خوشنویسی همیشه با عمل نوشتن در ایران همراه بوده‌است و حتی زمانی که نویسندگان سواد محدودی داشتند، خوشنویسی و خط هنوز پیوندهای پیچیده‌ای داشتند.
عود: عود از سازهای سنتی در ایران و سوریه است. این ساز معمولاً از چوب گردو، صنوبر، آبنوس یا زردآلو ساخته می‌شود. عودها در اندازه‌های مختلف برای بدنه‌های مختلف ساخته می‌شوند و با کنده کاری‌های چوبی و نقش‌های معرق تزئین می‌شوند. عود به صورت انفرادی یا گروهی نواخته می‌شود و با آوازهای سنتی و رقص در طیف گسترده‌ای از رویدادها همراه است.
سوزن‌دوزی ترکمنی: سوزن دوزی به سبک ترکمنی یک هنر کاربردی تزئینی است که در لباس مردم از هر جنسیت و سنی در ایران و ترکمنستان استفاده می‌شود. سوزن‌دوزی در هر دو کشور با تهیه نخ‌های نازک ابریشمی آغاز می‌شود. این تکنیک منحصر به فرد به نخ درخشندگی می‌بخشد.
نوغانداری و ابریشم‌بافی: در نوغان‌سازی و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی، کشاورزان از کرم‌های ابریشم مراقبت می‌کنند و برای تغذیه آنها درختان توت را پرورش می‌دهند. نخ‌های ابریشم برای تولید انواع گوناگون صنایع دستی از جمله پارچه، فرش و پرده استفاده می‌شود. این محصولات ارزش بالایی دارند و مردم از آنها برای مناسبت‌های خاص مانند عروسی، عزا و مجالس خانوادگی استفاده می‌کنند.