اسپوتنیک، ولادیمیر ساژین خاورشناس مطرح روس در این خصوص چنین می نویسد: ایران و آذربایجان فقط همسایه نیستند، بلکه کشورهایی هستند که از نظر تاریخی، دینی و حتی قومی به هم نزدیک هستند (در ایران طبق منابع مختلف بین 20 تا 30 درصد جمعیت آذربایجانی قومی زندگی می کنند). دوره های نزدیکی و اعتماد متقابل با دوره های تنش و سوء ظن در روابط این کشورها آمیخته شده است.
تهران در آغاز جنگ اول ارمنستان و آذربایجان (1991-1994) به امید صدور موفقیت آمیز اندیشه های خود، با اعطای وام، تهیه سلاح و مهمات از شیعیان آذربایجانی خود حمایت کرد. اما زمانی که باکو به تقویت روابط با ترکیه، ایالات متحده و اسرائیل آغاز کرد، همه چیز تغییر کرد. جهت گیری تهران به نفع ارمنستان مسیحی شروع به تغییر کرد.
در جریان دومین جنگ 44 روزه ارمنستان و آذربایجان (2020)، ایران بارها حمایت خود را از بازگرداندن مناطق متعدد از دست رفته در نتیجه جنگ اول به آذربایجان اعلام کرد. در 10 نوامبر 2020، به لطف تلاش های مسکو، آتش بس منعقد شد. توافقنامه آتش بس در قره باغ کوهستانی که توسط ارمنستان، آذربایجان و روسیه امضا شده است، ورود نیروهای حافظ صلح روسی را همزمان با خروج نیروهای مسلح ارمنستان و باقی گذاشتن بخشی از قره باغ کوهستانی تحت کنترل آذربایجان پیش بینی می کند، از جمله قلمرو مجاور مرز با ایران و همچنین شهر شوشا. تمامی ارتباطات اقتصادی و حمل و نقل در منطقه باز می شود. ارتباطات حمل و نقل جدیدی در حال شکل گیری است که جمهوری خودمختار نخجوان را به مناطق غربی آذربایجان متصل می کند. پیوند نخجوان با قلمرو اصلی آذربایجان را کریدور زنگزور باید تامین کند. موضع آذربایجان به خوبی معلوم است: ارمنستان در قلمرو خود (40 کیلومتر) پیوندهای حمل و نقل رایگان و بدون گمرک را فراهم می کند. این کار یک مسیر زمینی از ترکیه به دریای خزر و دورتر به جمهوری های ترک آسیای مرکزی را فراهم می کند. اما در ایروان از تصرف بعدی این مناطق می ترسند و خواستار اطمینان از کنترل گمرکی در ورودی و خروجی هستند. یعنی ارمنستان مایل است کاری شود تا تمام زیرساخت ها توسط ایروان کنترل گردد. تهران در موضوع کریدور زنگزور طرف ایروان را گرفت.
تهران نگران آن هم می باشد که در نتیجه باکو امکان مسدود کردن مسیر ایران-ارمنستان-گرجستان-روسیه را داشته باشد. علاوه بر این، (و به احتمال زیاد، این موضوع اصلی است) تهران نگران سیاست تهاجمی فعال ترکیه در نزدیکی ایران است. راه اندازی کریدور زنگزور شرایطی را برای کنترل ترکیه و آذربایجان از جمله کنترل نظامی بر کل مرز شمالی ایران ایجاد می کند. ترانزیت کالا و منابع انرژی از ایران از طریق ارمنستان تحت کنترل آنکارا و باکو خواهد بود. این امر موجب تضعیف موضع نظامی- سیاسی و تجاری-اقتصادی ایران در منطقه قفقاز خواهد شد..
ایران نگران ابتکارات جهانی "قدرت بزرگ" ترکیه است که در حال تقویت بلوک کشورهای ترک است. این را آنکارا در نهمین اجلاس سران سازمان کشورهای ترک که در 11 نوامبر در سمرقند ازبکستان برگزار شد، نشان داد. و قبل از آن نیز ترکیه در جنگ با ارمنستان کمک مؤثری به آذربایجان کرد و با شعار "یک مردم، دو دولت" به نزدیک ترین متحد نظامی- سیاسی جمهوری آذربایجان تبدیل شد. تهران معتقد است که از این طریق آنکارا موازنه ژئوپلیتیکی در قفقاز را نقض می کند.
این واقعیت که از 15 تا 35 میلیون آذربایجانی قومی در ایران زندگی می کنند و کمی بیش از 10 میلیون نفر در خود جمهوری آذربایجان، همیشه یک مشکل برای تهران و باکو بوده و هست. در اجلاس نهم سران کشورهای ترک، الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان گفت: "دولت آذربایجان توجه ویژه ای به تامین حقوق و آزادی ها و امنیت آذربایجانی های مقیم کشورهای خارجی دارد. ما به تلاش خود ادامه خواهیم داد تا اطمینان حاصل کنیم که هموطنان ما زبان، سنت ها، فرهنگ خود را حفظ کرده و به هویت آذربایجانی خود پایبند می مانند و هرگز روابط خود را با سرزمین تاریخی خود قطع نمیکنند".
اظهارات رئیس جمهور علی اف به پیامدهای دیپلماتیک جدی منجر شد.مهران شمس الدین، تحلیلگر ایرانی، خاطرنشان کرد که این اولین اظهارنظر این چنینی از سوی رهبر جمهوری آذربایجان است. تقریباً همزمان، وزارت خارجه ایران سفیر جمهوری آذربایجان در تهران را احضار کرد و وزارت خارجه جمهوری آذربایجان سفیر ایران را دعوت کرد. ادعاها مشابه هستند - تشدید تبلیغات ضد ایرانی در جمهوری آذربایجان و تبلیغات ضد آذربایجانی در ایران.
در روزهای اخیر انگیزه ضد ایرانی در رسانه های آذربایجان شدت گرفته است. باکو از این خشنود نیست که در ژانویه 2021 مرکز صادرات و سرمایه گذاری ایران در ایروان تاسیس شد. در مراسم افتتاحیه این مرکز نمایندگانی از تولید کنندگان ایرانی لیزر، سیستم های ارتباطی و هواپیماهای بدون سرنشین حضور داشتند. احسان موحدیان، تحلیلگر ایرانی تاکید کرد: "گسترش همکاری‌های ارمنستان و ایران در حوزه‌های اقتصادی، نظامی و اطلاعاتی، توانایی ترکیه، آذربایجان، اسرائیل و انگلیس را برای ایجاد به اصطلاح کریدور زنگزور یا به قول ما کریدور توران ناتو کاهش می‌دهد." در سال 2021 - 2022 سپاه یک سری رزمایش بزرگ در مرز آذربایجان انجام داد. محمد صفایی، نماینده مجلس شورای اسلامی، مانورهای اکتبر امسال را "پاسخ قاطعی" به اسرائیل به نفوذش در آذربایجان خواند. و فرمانده منطقه دوم نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی گفت: "امروز آمریکا، غرب و حتی رژیم صهیونیستی در کشورهای حاشیه خلیج فارس، عراق، آذربایجان حضور دارند. "
در واقع، باکو باید اعتراف کند که اکنون نه تنها ترکیه، بلکه اسرائیل نیز شریک مهم آذربایجان است. روابط بین اسرائیل و آذربایجان در سال 2010 شکل گرفت. در سال 2021، گردش کالا بین دو کشور به 928.5 میلیون دلار (در مقابل 400 میلیون دلار گردش تجاری بین جمهوری آذربایجان و ایران) بالغ شد. اسرائیل از نظر خرید نفت آذربایجان رتبه دوم را دارد. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات صلح بین المللی استکهلم، آذربایجان از نظر خرید تسلیحات و تجهیزات نظامی اسرائیل در رتبه سوم قرار دارد. آذربایجان در چارچوب قرارداد دفاعی به ارزش 1.6 میلیارد دلار که در سال 2011 امضا شد، هواپیماهای بدون سرنشین با استفاده از فناوری اسرائیل تولید می کند. اسرائیل سیستم های دفاع هوایی و دیگر تجهیزات نظامی پیشرفته را در اختیار باکو قرار می دهد. مبادلات تجاری بین دو کشور آذربایجان را در میان کشورهای مسلمان شریک اسرائیل پیشتاز کرده است. علاوه بر این، حجم همکاری های نظامی-فنی در آمار رسمی قرار نمی گیرد. چند سال پیش، طرفین برای تبادل اطلاعات به توافق رسیدند. در مکاتبات دیپلماتیک آمریکا در سال 2009 که توسط ویکی لیکس منتشر شد، یک گفته علی اف نقل شده است که همچنان مبرم است: روابط آذربایجان و اسرائیل - " نوک کوه یخیست که نه دهم آن در زیر آب پنهان شده است."
این اواخر ایالات متحده به شدت سیاست خود در قفقاز را فعال تر کرده است. ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در پاسخ به سوالی درباره آذربایجان گفت: "برای ما واضح است که ایران تهدیدی برای منطقه است. ما همچنان در کنار شرکای خود (از جمله آذربایجان) خواهیم ایستاد." در 12 نوامبر، معاون وزیر دفاع، رئیس ستاد کل ارتش آذربایجان، ژنرال کریم ولی اف، وابسته نظامی آمریکا در آذربایجان، کایل متیو کون را پذیرفت. در تابستان، لی لیتزنبرگر سفیر آمریکا در آذربایجان گفت که ایالات متحده برای تقویت دفاع از مرزهای جنوبی و همچنین افزایش امنیت در دریای خزر به آذربایجان کمک کرد تا بتواند از چاه ها و خطوط لوله نفت و گاز محافظت کند که از طریق آن نفت و گاز آذربایجان به بازارهای غربی تحویل می شو د.
به حق می توان گفت که با وجود همه دشواری ها و اختلافات سیاسی، جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان به همزیستی مسالمت آمیز و دوستانه پایبند هستند. به این دلیل در روز 15 نوامبر، گفتگوی تلفنی بین جیحون بایراموف وزیر امور خارجه آذربایجان و حسین امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه ایران انجام شد. وزیران نه فقط در مورد موضوعات مبرم صحبت کردند، بلکه طی این تماس تلفنی، دو طرف بر ادامه گفت‌وگوها، رفع سوء تفاهم‌های احتمالی و تقویت روابط دو کشور تاکید کردند
مسیر راه رسیدن به تفاهم مشخص شده و باز است.