در دنیای امروزی جانوران و گیاهان زیادی در معرض خطر انقراض قرار دارند. دلایل زیادی برای انقراض آن‌ها وجود دارد مانند عدم توانایی حیوان در رقابت با سایر گونه های جانوری برای به دست آوردن غذا و یا حتی تغییرات اقلیمی. اما همچنان قوی ترین عامل این انقراض، انسان است. لیست حیوانات در حال انقراض هر چه طولانی تر می شود. از بین بردن محیط زیست طبیعی جانوران مانند کم کردن سطح جنگل ها، آلوده کردن محیط زیست، عوض کردن پوشش گیاهی منطقه در مقیاس کلان، رفتارهای غیردوستانه با محیط زیست مثل ریختن زباله در طبیعت و غیره باعث نابودی محیط زیست جانوران می شود.
شکار غیرقانونی نیز آسیب جبران ناپذیری به محیط زیست و طبیعت می زند. گرم شدن اقلیم علت دیگری است که جانوران را درمعرض انقراض قرار می‌دهد.در سال 2009 گاردین فهرستی تحت عنوان لیست قرمز در کشورهای مختلف چاپ کرد که به « وضعیت انقراض گونه ها » در کشورهای مختلف پرداخته بود. طبق این فهرست پستانداران با 16 گونه، پرندگان با 20 گونه و ماهیان با 28 گونه رقم های بالای ردیف ایران هستند.
در دنیا گونه هایی از جانوران با خطر انقراض روبرو هستند که در ایران هم، چنین وضعی حکم فرماست و بسیاری از گونه ها مثل شیر و ببر ایرانی به دلیل شکار بی مورد منقرض شده و بسیاری دیگر هم در حال انقراض‌اند.
طبق گفته کارشناسان یوز ایرانی که جزء تیره ای خاص از یوزپلنگ در غرب آسیاسـت رو به انقراض است. به طوری که طبق نظریه کارشناسان محیط زیست، تخمین زده می شود کمتر از 60 قلاده یوز ایرانی در تمام ایران زیست می کند.
پلنگ ایرانی در زیرگونه Panthera pardus saxicolor قرار دارد. اعتبار این زیرگونه در سال های اخیر تایید شده و اعضای این زیرگونه عمدتاً در ایران به سر می برند اما در کپه داغ و ترکمنستان، قفقاز، تاجیکستان، ازبکستان، ارمنستان، بخشی از ترکیه، افغانستان و شاید کردستان عراق هم حضور دارند.
اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) گاهی در فهرست سرخی که دارد، برای بعضی زیرگونه ها رتبه ای بالاتر از گونه مربوطه در نظر می گیرد، برای مثال گونه پلنگ را آسیب پذیر و زیرگونه پلنگ ایرانی را در خطر انقراض طبقه بندی می کند.
اسپوتنیک با محمد درویش مدیر کل مشارکت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست در این خصوص به گفتگو نشست.
پرسش: چه پروژه هایی در باره احیای ببر در ایران اجرا می‌شوند؟
پاسخ: پروژه ای که ایران برای ببر داشت این بود که این ببرها را ببرد به منطقه دست‌کم 90 هکتاری و حصاری دور آن بکشد و روی آن ها آزمایش هایی انجام بدهند و ببینند که چگونه می توانند زیستگاهی را ایجاد بکنند که این زیستگاه توانایی پذیرایی از ببر را داشته باشد. زیرا ببر روزانه باید دست کم 40 کیلو گوشت بخورد . بنابراین باید به تعداد زیاد گرگ و میش و گوزن و دیگر جانوران برای تأمین تغذیه ببر وجود داشته باشد. به این راحتی ها نمی شود ببر را در زیستگاه رها کرد. فعلا مراحل آزمایشی بود که یکی از ببرها نیز متأسفانه تلف شد.
پرسش: بهترین نوع همکاری در این حوزه چگونه می تواند باشد؟
پاسخ: بهترین نوع همکاری در حوزه‌های محیط زیستی همکاری با همسایه هاست، زیرا از نظر تناسب های محیط زیستی و توازنات اکولوژی و فامیلی خیلی در واقع کشورهای همسایه با همدیگر نزدیکی دارند و می توانند با احیای بوم‌سازگان ها یا اکوسیستم های خودشان به احیای اکوسیستم های کشورهای مجاور نیز کمک کنند. بنابراین همکاری دولت روسیه و دولت ایران در حوزه تنوع زیستی و بهبود وضعیت زیستگاه ها همکاری بسیار ارزشمندی می تواند باشد و می توان خیلی به آن امیدوار بود، زیرا روسیه در حوزه طبیعت و تنوع زیستی وضعیت خیلی خوبی دارد و یکی از کشورهای ممتاز جهان است و دانشمندان خیلی خوبی هم دارد و می‌تواند این اطلاعات را به ایران انتقال بدهد و برخی از اکو سیستم هایی هم که در ایران و روسیه است، بخصوص در منطقه قفقاز بسیار بهم شباهت دارند.
همکاری برای احیای جانوران در حال انقراض می تواند هم بین کشورهای همسایه و هم بصورت جهانی انجام پذیرد و پروژه ها پیاده شوند. تمام جمهوری های آسیای میانه می توانند در این پروژه ها نقش داشته باشند و ترکیه نیز می تواند در این حوزه نقش داشته باشد و پروژه ها می توانند بین‌المللی باشند.
پرسش: در خصوص ایجاد پارک های ملی مرزی برای حفاظت ببرها و دیگر جانوران در حال انقراض، کدام کشورها با ایران همکاری می کنند؟
پاسخ: پارک های ملی بین ایران و ترکمنستان وجود دارد. برای ایجاد پارک ملی بین ایران و عراق هم دارند زیرساخت های آن را آماده می کنند. این مسأله ریشه در گذشته دارد و یکی از نشانه های مودت و همکاری و دوستی بین ملتهاست و وجود همین پارک های ملی می تواند به حفظ صلح نیز کمک بکند.
روسیه در دریای خزر هم می تواند به احیای ماهی خاویاری و بهبود اکو سیستم و در تعاملات بین کشوری نقش بسیار موثری داشته باشد.
پرسش: ایران به غیر از پروژه احیای ببر چه پروژه دیگری را اجرایی می‌کند؟
پاسخ: الان دولت ایران یک پروژه دیگر را شروع کرده که آنهم احیای شیر ایرانی است که از انگلستان یک نر وماده وارد شده است.
و اما ببرهیرکانی یا مازندرانی در دوران حیات خود در کنار ببر سیبری و ببر بنگال از بزرگترین گربه‌سانان دنیا بود.
ببر سیبری نزدیکترین نوع ببر به ببر مازندران است. گروهی از محققان در مطالعه‌ای که در سال 2009 انتشار یافت با مشاهده تفاوت ژنتیکی اندک میان این دو نوع ببر پیشنهاد داده‌اند که این دو را بایستی یک زیرگونه محسوب کرد. بررسی دی‌ان‌ای بقایای یافته شده از ببر کاسپین و مقایسه آن با ببر سیبری، نشان می‌دهد این دو تیره تنها در یک نوکلئوتید تفاوت دارند و هر دو از یک زیرگونه بوده‌اند بر اساس این مطالعه جدِ مشترک این دو نوع ببر در زمانی کمتر از ده هزار سال پیش از شرق چین از طریق مسیر گانسو-جاده ابریشم وارد آسیای میانه شده و سپس گروهی که به ببر سیبری تبدیل شدند، به سوی شرق دور روسیه حرکت کرده‌اند.
سازمان حفاظت محیط زیست در سال 2010 میلادی اعلام کرد که ایران و روسیه، دو قلاده ببر سیبری را با دو قلاده پلنگ ایرانی مبادله می‌کنند و قرار است طرح احیای ببر کاسپین به مدت پنج سال بر عهدهٔ روس‌ها باشد. مطالعات جدید که از خویشاوندی نزدیک ببرهای سیبری و هیرکانی حکایت دارند موجب شده که بحث‌هایی در مورد احیای نسل این جانور در آسیای میانه مطرح شود. مطالعه‌ای در مورد امکان احیای این جانور در دلتای آمودریا در ازبکستان که در سال 2009 منتشر شده نشان می‌دهد که برای ایجاد یک جمعیت پایدار ببر به حدود 100 ببر نیاز است که منطقه‌ای یکپارچه به وسعت حداقل 5 هزار کیلومتر مربع با جمعیت غنی از شکار را می‌طلبد. اما چنین زیستگاهی در حال حاضر وجود ندارد و فراهم‌آیی آن هم دست‌کم در کوتاه مدت امکان‌پذیر نیست. همچنین در این تحقیق منطقه اطراف دریاچه بالخاش در قزاقستان به عنوان گزینه دیگری برای بررسی اجرای این طرح پیشنهاد شده‌است.
اسپوتنیک در این رابطه با رجبعلی کارگر معاون پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی به گفتگو نشست.
پرسش: همکاری ایران با سازمان «یو ان دی پی» چگونه پیش می‌رود؟
پاسخ: یوزپلنگ آسیایی یکی از گونه های یوزپلنگ دنیاست که در شرایط فعلی در آسیا فقط طبق اسناد و مدارکی که ما داریم در ایران فقط از 60 سال قبل ما اینگونه را در طبیعت مشاهده می کنیم. ما از سال 2001 با همکاری سازمان «یو ان دی پی»سازمان محیط زیست فعالیت های خیلی خوبی را در زمینه حفاظت، تحقیقات، مطالعه و آموزش انجام داده ایم تا بتوانیم این گونه را از معرض خطر انقراض نجات بدهیم و در این زمینه موفقیت های بسیار خوبی هم بدست آوردیم. منتها با توجه به خشکسالی هایی که بوده و یا یکسری جاده‌سازی و اینگونه طرح ها که تهدید کرد و خیلی از جانوران بر اثر تصادفات جاده‌ها از بین رفتند و یا از بین می روند. اینگونه جانوران در حال تهدید هستند اما ما می توانیم بگوئیم که در شرایط فعلی ما کمتر از 47 یوز نداریم و از بیشتر آن بی اطلاع هستیم و کماکان تفاهم‌نامه فاز سوم این پروژه با «یو ان دی پی» امضا شده است و 5 سال دیگر این فعالیت بین‌المللی در رابطه با اینگونه جانور در معرض خطر انقراض که تنها در سطح کره زمین توی ایران باقی مانده ادامه خواهد یافت. بر اساس آن برنامه هایی که در فاز سوم تفاهم‌نامه تعریف شد در تکمیل حفاظت ها کارهایی انجام خواهد شد. بنابراین فعالیت ها شروع شده و دارد انجام می گیرد. قرار است حدود 6 میلیون هکتار در فاز سوم در سطح وسیعتری از این مساحت کار بشود و این جانوران را از معرض خطر انقراض نجات بدهیم.
سرگی آرامیلف مدیر مرکز «ببر آموری» در صحبتی که با خبرنگار اسپوتنیک در خصوص وضعیت ببرها داشت گفت که روسیه دو ببر آموری را به ایران داد. این ببرها در چارچوب برنامه حفظ و نگهداری ببرها در باغ وحش ها به ایران ارسال شدند.این دو ببر ارتباطی با برنامه احیای نژاد ببر مازندرانی در طبیعت وحش ندارند. متأسفانه یکی از ببرها جان سپرد، اما ببر دوم زنده است. ایران نیز دو پلنگ به روسیه هدیه کرد.
اما آنچه به احیای نوع ببر مازندرانی مربوط می شود، هم‌اکنون در قزاقستان و نه ایران چنین برنامه ای پیاده می شود.همانا در قزاقستان مناطق طبیعی زیست ببر مازندرانی حفظ شده است و به این دلیل پروژه احیای نوع وحشی ببر مازندرانی در آنجا اجرایی می شود. فرض می شود که برای این پروژه، از ببر آموری خاوردور و ببر آموری از سیستم حفظ شده باغ‌وحش با ژنوتیپ خالص استفاده شود.
مهندس حمید ظهرابی سرپرست معاونت محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی در گفتگو با خبرنگار اسپوتنیک در این خصوص توضیح داد.
سازمان حفاظت محیط زیست در سال 97 طرح حفاظت از گربه سانان کشور رکه در واقع موسوم به طرح 2+8 هست را تدوین کرده و تقدیم سازمان برنامه و بودجه نموده است . طرح 5 ساله ای با اعتبار پیش بینی شده بالغ بر 150 میلیارد تومان. در این طرح، عدد هشت در واقع هشت گربه سان موجود در کشور است که 6 گربه سان کوچک جثه و 2 گربه سان بزرگ جثه( یوز ایرانی و پلنگ است) را شامل می شود و عدد 2 مربوط به دو گربه سان منقرض شده(شیر و ببر) می باشد . در صورت تصویب طرح مذکور و تامین اعتبارات پیش بینی شده آن، در درجه اول اولویت سازمان حفاظت محیط زیست، حفاظت از 8 گونه گربه سان موجودش خواهد بود و شامل کلیه اقداماتی است که برای بهبود وضعیت 8 گربه سان موجود در کشور مد نظر می باشد. این اقدامات حفاظت از گونه در زیستگاه ها ی طبیعی می باشد و در اولویت دوم در صورت نیاز اقدامات مداخله ای که می تواند شامل طرح تکثیر و پرورش و سایر مسائل باشد. اما اولویت اول حفاظت از گونه در زیستگاه است .البته در خصوص 8 گونه گربه سان موجود در کشور، بدیهی است که حفاظت از یوز پلنگ آسیایی در اولویت اول قرار دارد و با توجه به امضاء سند فاز سوم پروژه بین المللی یوز آسیایی با مشارکت برنامه عمران ملل متحد در برنامه های سال جاری و سال آتی این معاونت، انجام اقدامات حفاظتی و در صورت نیاز اقدامات مداخله ای در جهت ارتقای وضعیت حفاظت از یوز آسیایی از مهمترین اولویت های این معاونت می باشد و در طرح پیشنهادی حفاظت از گربه سانان کشور، پروژه ای مستقل برای یوز پلنگ آسیایی تدوین و پیش بینی گردیده است.
در این طرح به دو گونه منقرض شده شیر ایرانی و ببر خزری نیز پرداخته شده که در درجه اول انجام مطالعات شناسایی و امکان سنجی احیاء زیستگاه های طبیعی این گونه های منقرض شده در دستور کار می باشد که باید شناسایی زیستگاههای مستعدی که احیانا در کشور برای این دو گونه وجود دارند انجام پذیرد. در این رابطه واضح است که احیای زیستگاه مقدم بر احیای گونه است و اگر گونه ای بخواهد احیا شود اول باید زیستگاهش احیا شود و زیستگاه های مستعد موجود باشد، زیرا آنچه که باعث انقراض این دو گونه شده در درجه اول از بین رفتن و تخریب زیستگاهش بوده است .
در رابطه با ببر، بر اساس مطالعاتی که چند سال قبل انجام گرفته و مقاله ای نیز از آن منتشر شده است، ببر خزری بیشترین قرابت را با ببر سیبری دارد، اما در رابطه با اینکه برای احیای این گونه منقرض شده چه اقداماتی باید انجام گیرد، همانطور که ذکر گردید اولا اولویت اول سازمان، حفاظت از گربه سانان موجود در کشور می باشد و ثانیا در صورت تصویب طرح گربه سانان ، احیای دو گربه سان منقرض شده به عنوان اولویت چندم مد نظر می باشد و برای آن نیز بدوا باید مطالعات امکان سنجی شناسایی زیستگاه های مستعد در کشور برای این دو گونه انجام گیرد و در حال حاضر زود است در مورد مسائل ژنتیکی در حوزه ببر صحبت کنیم .
